Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканы реттеу әдістері мен дамуының мәселелері

Жоспар:

Кіріспе

1. Нарық түсінігі мен  мәні

2.Қазақстан Республикасында нарықтық экономикалық жүйенің қалыптасуы  мен  қазіргі  жағдайы

2.1 Нарықтық экономиканы  қалыптастырудың  Қазақстандық моделі

2.2 Қазіргі кездегі Қазақстандағы нарықтық байланыстардың жағдайы

3.Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканы реттеу әдістері  мен дамуының мәселелері 

3.1 Нарықтық экономиканы  реттеу әдістері  және оның жолдары

3.2Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканы 

қалыптастыру механизмін  жетілдіру

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе 

   Жалпы нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттің ірі жетістіктерінің бірі деп есептеледі, оны математикамен, ген инженериясымен, электроникамен және адамзаттың басқа ұжымдық даналығының шыңымен теңеуге болады. Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан  нарықтық экономиканы реттеу зор роль атқарады.Осы нарықтық экономика  туралы Адам Смит былай деген: нарықтық экономика – белгілі бір ұйымдастырылған жоспардың нәтижесі емес, көптеген адамдар өздерінің жеке мүддесін қамтамасыз ету үшін мақсатты әрекеттерінің нәтижесі болып табылады.

    Жалпы нарық  мәселесі төңірегінде  осы  күнге дейін  теориялық айтыстар  толастай келеді. Экономикалық  әдебиеттер мен  зерттеулерде “нарық” деген  терминнің мәні осы күнге дейін  толық ашыла қойған жоқ. Осыған қарамастан бірталай ғалымдар өз пікірлерін, ілімдерін қалдырып кетті. Мәселен, Австрияның экономисі, Нобель сыйлығының лауреаты Фридрих Фон Хайек Адам Смиттің ілімін дамытқан болатын. Оның ілімі бойыншая: нарық – ішкі себептерден пайда болған әлеуметтік тәртіптің бір формасы. Хайектің айтуынша, нарық жүйесінің шегінде бағалылықтың белгілі бір біркелкі шкаласы жоқ, ол тек бәсекелестік мақсатты жалғастырады, солар үшін қызмет атқарады, бірақ олардың алдына қойған мақсаттарының қайсысы бірінші орындалу керектігіне кепілдік бермейді. Және де Америка экономистері: Дэвид Уэлд, Эдвард Аткинсон, Генри Эмери, Вальтер Дилл Скотт, Джорджа Фредерика «Маркетинг» теориясының негізін салумен, өз заманында нарық жүйесін капиталистік жүйеге орайластыру ісімен айталысқан болатын. Капиталистік қоғамның дамуы  диалектикасының өзі нарықтық  экономиканы  ұйымдастыруға  әкелетіні аян. “Айырбастау”-дейді  В.И. Ленин: “адамдарды нарық арқылы біріктіреді”. В.И.Лениннің айтуынша, нарықтың қалыптасуы  айырбас пен қоғамдық  еңбек бөлінісінің  дамуымен байланысты. Біздің жас тәуелсіз Қазақ мемлекетінде де  толыққанды жүйелі, әлеуметтік бағдарланған нарыққа  көшу экономиканы  дағдарыстан  шығарудың  баламасыз  құралы деп  танылып отыр. Нарық тауар биржаларының,  көтерме және  бөлшек сауда құрылымдарының  құрылып, қызмет етуін  талап етеді. Нарық экономикасының ерекшелігі мынада: барынша қолданылмаған мүмкіндіктердің варианттарының ішінен ең ұнамсыз болса да әйтеуір күмәнсіз табысқа жеткізетін нұсқасы таңдап алынады. Балама таңдау шығындары принципі өндірушілерді бар ресурстарды тиімді қолдануға ынталандырады. 

1.Нарық түсінігі мен  мәні

       Қоғамдық өндіріс процесінде  қоғамдық өнімнің нақтылығы қозғалысы сан мыңдаған  шаруашылық  байланыстары арқылы жүреді.  Олар кәсіпорындардың, салалардың, аймақтық кешендердің (территориялық комплекстердің), халық шаруашылығының  экономикалық саланың  тармағы   сияқты, және осы байланыстар арқылы өндірістің “басты мақсаты” жүзеге асады.  Міне, қоғамдық өнімнің осы қозғалысында  нарық маңызды қызмет атқарады.  Әрине, оның  өміршеңдігі өндірістің  табиғатына, экономикалық  әлеуметтік жағдайына байланысты, дегенмен  нарықтың біраз дербестілігі бар, сондықтан да  болар ұдайы өндірістің барлық сатыларына, түпкі нәтижесі мен тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.

      Нарық мәселелерінің қоғамдағы қайта құру теориясы мен  практикасында  алатын зор   мәніне қарамастан, ТМД-ға кіретін  мемлекеттердің  және Қазақстан ғылым экономикасының  арасында нарық түралы бірыңғай  пікір жоқ. Осыған байланысты нарықтың  бірнеше анықтамасын келтірейік.

      Нарық - өндіріс факторларын немесе  оның нәтижелері  мен шарттарын айырбастауға байланысты  болатын өндірістік  қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе жүйесі.

   Нарық- тауарларды  сатып алу-сатумен  байланысты орын  алатын экономикалық  қатынастар  жиынтығы.

     Нарық тауарларды өткізуге  байланысты сатушылар  мен сатып  алушылардың арасындағы  қатынастар жүйесі  болып табылады.

      Келтірілген көзқарастардың қайсысы  да жеткілікті  түрде  дәлелді, бірақ  мәселелердің бір  жағын ғана қамтиды. Бұл анықтамаларға  ортақ  нәрсе - ол  нарықты өндірістің  емес,  айырбастың категориясы, нарықтық қатынастың субъектісі-өндірушілер мен тұтұнушылар емес , сатушылар мен сатып алушылар  деп көрсетілуі.  Шын мәнінде тауар–ақша, нарықтық  байланыстар   сату-сатып алумен шектелмейді. Бұл жерде басымдылық  айырбас пен   айналыс саласындағы  қатынастарға емес, өндірісте болатын  қатынастарға  тиісті болуы  керек. Себебі тек осы жерде ғана өнім жасалады және  оның  тауарға  айналуын  сипаттайтын,  тауар-ақша қатынастарын қандай нақты  нысындарда  болатынын көрсететін экономикалық байланыстар пайда болады. Экономикалық  дамудың  объективті  жағдайы нарықты және оның  категорияларын   (баға, ұсыныс, бәсеке, және т.б ) өмірге әкелді

2.Қазақстан Республикасында нарықтық экономикалық жүйенің қалыптасуы  мен  қазіргі   жағдайы

2.1 Нарықтық экономиканы  қалыптастырудың  Қазақстандық моделі

    Жалпы нарықтық экономикалық жүйе – шаруашылық шешімдерді әрбір экономиканың қатысушысы жеке дара қабылдайтын, оларға заңды мәртебе берілу қажеттілігне, жеке меншік құқығының анықталынуына, келісім-шарт кепілдігінің сақталуына орай жеке меншікке, экономикалық және құқықтық еркіндікке, кәсіпкерлікке, бәсекелікке негізделген жүйе. Бұл жүйеде нарықтық қатынасқа қатысушылардың «ойын ережесін» заңды түрде бекітетін құқықтық негізді қамтамасыз ету мәселесін мемлекет өз мойнына алады. Экономикалық қызмет саласында мемлекет заңнама негізінде сот міндетін атқарады. Жеке шешімдер нарықтық бәсеке жағдайында үйлестіріледі. Нәтижесінде мемлекеттің экономикалық араласуы кең өріс алады. Нарықтық жүйе ресурстарды тиімді пайдалануға және экономикалық тез көтерілуге ықпал етеді, алайда оның жағымсыз жақтары да болады. Мысалы, нарық табыс жөнінен әлеуметтік топтарды жіктеуге алып келеді.

    Ал, Қазақстан ел ішінде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға бағытталған  институционалдық, құрылымдық реформалардың  кешенді бағдарламасын жүзеге асырды. Алғашқыда бұрынғы Кеңес Одағы  шеңберінде жүзеге асырыла бастаған Қазақстандағы экономикалық реформа  тәуелсіздік жарияланғанан кейін  қарқынды түрде жүргізілді. Тәуелсіздік  жарияланған сәт пен қазіргі  уақытқа дейінгі аралықтағы негізгі  экономикалық өзгерістер: 1992ж. 7 қаңтарда бағаны ырықтандыру (либерализациялау) басталды. 1993ж. Қабылданған Ата заңда  жеке меншік құқығын мойындайтын  бап енгізілді, жеке меншік институтын қалыптастыратын реформа жүргізіле  басталды және ол төрт кезеңді қамтыды. Жекешелендіру – азаматтардың немесе олардық барлық бірлестіктерінің немесе акционерлік қоғамдарының, серіктестерінің акциялар бөлігін жеке меншікке алу болып табылады. Меншікті мемлекет иелігінен алу дегенді мемлекеттік кәсіпорындарды меншіктің басқа түрлеріне (мемлекеттік емес) негіздеп қайта құру деп анықтауға болады.

  1993ж  15 қарашада Ұлттық валюта -  теңге  айналымға енгізілді. 1993-1994жж.Экономикалық  дағдарысқа қарсы бағдарлама  қабылданып, оны іске асыру басталды;1994-1996жж. қатаң ақша-несие саясаты  жүргізілді. Түбегейлі жүргізілген реформалардың нәтижесінде елімізде нарықтық экономиканың негізі қаланды және ол қазіргі кезеңде нәтижелі жұмыс істеп жатыр.     2.2 Қазіргі кездегі Қазақстандағы нарықтық байланыстардың жағдайы

   Саяси тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін Қазақстан Республикасы экономикалық дамуда айтарлықтай табысқа қол  жеткізді. Оның нарықтық байланыстары барлық құрлықтың елдерімен, сондай-ақ бұрынғы одақтас республикалар енген аймақтармен елеулі түрде кеңейді. КСРО өмір сүрген кезде бұл проблема сондай өткір болмады, өйткені экспорт-импорттық операциялар орталықтандырылып жүзеге асырылды және Қазақстан одақтас республика ретінде әлемдік нарықта дербес атқарылымдықта болмады.

   1991 жылдың 16 желтоқсандам қабылданған  «ҚР Мемлекеттік тәуелсіздігі  жөніндегі» Конституциялық заңда: «ҚР халықаралық субъект болып  есептеледі,дипломатиялық және консулдық өкілдіктермен алмасады, халықаралық ұйымдарға, ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне енеді және  олардың қызметіне қатыса алады»  деп мәлімделген(13-бап).

   Экономикалық  жағдайдың бірден бір көрсеткіші ретінде – нарықтың байланыстардың пайда болуы. Қазақстанның әлемдік  нарыққа дербес шыққаннан кейін  шетелдік мемлекеттермен нарықтық байланыс жағдайы қарқынды сипатқа ие бола бастады. Жалпы алғанда Қазақстан 28 еуропалық, 30 азиялық, 6 американ және шетелдің басқа елдерімен сауда  байланыстарын ретке келтірді. Сонымен  бірге бұл тізім күн сайын  өсуде. Мұның үстіне, Қазақстан бұрынғы  одақтас республикалар – қазіргі  егемен елдер: Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Украина, Беларусь, Түркменстан, Молдова,Кавказ маңайындағы  және Балтықжағалауы бойындағы  республикаларынмен экспорт-импорт операцияларының көлемін біршама  арттыра түсті. 1991 жылдан нарықтық байланыстар  жалпы республикалық ауқымға  ие болды және ТМД-ның әрбір жеке республикасы нарығының фактісіне  айналды.

         Бүгін Қазақстан  Республикасындағы  экспорт  тіршілікке қажетті технологиялық  шикізаттың, азық-түлік, озық технологиялар  мен валюталық ресурстардың қорлануы тек қана қажетті төлеу құралы емес – бұл әлемдік қоғамдастықтағы  ұлттық экономика мен жаһандық үрдіс  арасындағы құрал. Экспортты кеңейту  ұлттық экономиканың сиықсызданған  құрылымын қайта құру үшін қажет.

  Қазақстан экспорты негізінен жеті тауарлы: мұнай, газ, алюминий, электр энергиясы, астық, көмір, сирек металдар республика экспорты көлемінің  85%-ын құрайды. Мұнда экспорттық әлеует тіпті қажетті жағдайлар бар жерде де қанағатанарлықсыз пайдаланылады. Сондықтан Қазақстан экспортының әзірге бәсекеге қабілеттілігі жеткіліксіз, онда шикізаттың үлкен үлес салмағы сақталған. Экспорттың өсуінің республика экономикасының дағдарыс жағдайын тереңдете түсетін жағымсыз жағдайы бар.Сыртқы нарықпен әуестеніп, экспортшы-кәсіпорындар тек өз өнімдерін сатып қана қоймайды, сонымен бірге негізігі қорларды сатып алады. Нәтижесінде, мысалы, машина жасаудың үлес салмағы құлдырайды. Бүгін республика түпкілікті тауар өндірісі үшін технологияларды емес, тек аралық тауарлар өндірісі үшін қажетті технологияларды сатып алуда.

  Нарықтық байланыстар бір елдің нағыз жалпы мағынасымен айтатын болса басқа елдің сыртқы саудасына  деңдеп енуі болып табылады, ол түрлі  формаларда жүзеге асуы мүмкін. Мысалы, 1920 жылға дейін сауда-саттықты Орта Азия,Ресей,Қытай көпестері жүргізді. Қазақтар тауар ретінде Орынбор  облысының шегаралас қалаларына мал айдап әкелді, ал ол жақтан дайын  өнім сібір фабрикаларына жеткізілді. Нарықтық байланыстар қарадүрсін болса  да, бірақ едәуір таралды. Қазақтар мен Ресей арасында делдалдық  нәтижесінде, татар көпестері, Ресейдің өнеркәсіп орталықтарына арзан шикізатты жеткізушілер бола отырып, орыс капиталының қазақ даласына дендеп өткіне, сондай-ақ өңдеуші өнеркәсіптің дамуына мүмкіндік жасады.

  Қазіргі жағдайларда сыртқы экономикалық байланыстарда  ҒТП-пен байланысты көрсетілетін қызметтер  – коммуникациялық, инфрақұрылымдық, банкілік, көліктік және басқалар ауқымды  орын алуда. Қазақстанның саудада көрсететін қызметтерінде валютаның жылыстауына  әкелетін импорт басым.

3.Қазақстан Республикасында  нарықтық экономиканы  реттеу әдістері  мен дамуының мәселелері 

3.1 Нарықтық экономиканы  реттеу әдістері  және оның жолдары

Нарықты реттеу әдістері  бұл  нарық  механизімінің  қалыпты  жұмыс жасауын қамтамасыз ету үшін қолданылатын мемлекет және оның мекемелерінің ұдайы өндіріс  процесіне мақсатты бағытта әсер ету тәсілдері. Мұндай реттеудің  элементтері алғаш рет бірінші  дүниежүзілік соғыс кезінде пайда  болды.Ал екінші дүниежүзілік соғыстан кейін экономиканы мемлекетті реттеуөнеркәсіпті дамыған  елдерде  жалпы  құбылысқа айналды.

     Біздің  елімізде бөліп үлестіру методологиясына  негізделген шаруашылық жүйесінен  бас тарту экононмиканы реттеу әдістерінің  мазмұнын түбегейлі өзгертеді. Нарықты  құру – жаңа экономикалық қатынастарға көшу, сонын ішінде, халық шаруашылығын жоғарыдан төмен қарай немесе тікелей басқару құрылымынан  бас тарту, оны көлденең құрылымдармен  алмастыру дегенді білдіреді. Нарық  мемлекетпен және тауар өндіруші кәсіпорындармен реттеледі. Яғни, реттеу әдістерін оның реттеу субъектілеріне қарай, шартты түрде, мемлекеттік және мемлекеттік емес, ал нарықтық тепе-теңдікке әсер ету тәсілдеріне қарай тікелей  және жанама деп классификациялауға болады. Тікелей реттеу әдістері көбінесе экономикалық процестердің өзіне және оның шамасына әсер етумен байланысты. Олар әдетте белгілі бір адрестік сипатта болады және қайсыбір объектіге  бағытталған. Нарықты тікелей реттеу әдістеріне төлем қабілеті бар жиынтық  сұранымды құру, сонымен бірге  халық шаруашылығын тұрақтандыру үшін пайдаланылатын орталықтандырылған тәсілдер жатады. Бұл жерде әңгіме мемлекеттің  атқаратын жалпы қызметі жөнінде  болып отырған жоқ, тек қана нарықтың тиімді жұмыс жасауына мүмкіндік  туғызатын қолайлы әлеуметтік ахуалды  қамтамасыз ету үшін қолданылатын мемлекеттік  тәсілдер туралы болып отыр. Бұл  негізінен, экономиканы шамадан  тыс монополизициялауды шектейтін, бәсекелестікті дамытатын, тұрғындардың төлем қабілеті бар жағдайларын  қолдайтын әлеуметтік қорғау саясатын жүзеге асыратын шараларды қамтиды.

   Экономиканы мемлекеттік реттеу құралдарын фискальдық (мемкеттік қазына),несие,ақша саясаты,бағалар мен тұрғындардың табысын реттеу, әкімішілік реттеу жатады. Осы шаралардың мәнін қықаша ашайық: