өндірістен алынған дайын өнім шығымы

    Өндірістік  шығынның тапсырыстық есебін ұйымдастыру мына жағдайларда жүзеге асуы мүмкін: бірегей бұйымдарды немесе арнайы тапсырыспен орындалған бұйымдарды немесе бірқатар бұйым партиясын дайындауды бөлектеп дараландыруда ұйымдастырылуы мүмкін, өнім бірлігінің орташасы емес, дараланған өзіндік құн туралы ақпарат алу қажет (құрылыс, кеме жасау, құбыр жасау, полиграфия, жиһаздар өндіру, ҒЗЖ (ғылыми зерттеу жұмысы) орындау, құрастырушылық, жөндеу жұмыстары, аудиторлық және кеңес беру қызметтері және т.б. ұсақ сериялы, дара тұрпатты өндіріс).

    Барлық тікелей шығындар жекелеген тапсырыстар бойынша шығын номенклатурасында белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар пайда болған орны бойынша ескеріліп, бөлу базасымен белгіленгенге сәйкес тапсырыстардың өзіндік құнына қосылады.

    Жеке  тапсырыс шығын есебі мен калькуляциялаудың объектісі болып табылады. Тапсырыстар бір ұйымға жеке, ал ұсақ сериялы өндірісте бірнеше бұйымдарға келіп түседі (немесе ашылады).

    Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшеліктер тән:

• тапсырыстар бойынша шығындарды қорытындылау (жалпылау);
• тапсырысты орындау барысында оны есептен шығару;
• тапсырыстар есебінің карточкасын жүргізу, сондай-ақ жанама шығынды жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет.

    8110 «негізгі өндіріс» талдамалық  шоттар саны кәсіпорынға орналастырылған  тапсырыстардың санына сәйкес келуі керек.

    Қайта бөлу әдісі біркелкі өнім өндірістің барлық кезеңінде (шекті) нақты тізбекпен өтетін тасқынды және сериялы өндіріс саласында қолданылады. Калькуляциялау объектісіне әрбір қайта жасалып аяқталған өнім жатады, ал шығын есебінің объектісіне – қайта жасауға жөнелтілуі мүмкін немесе тарапқа өткізілген жартылай дайын өнімді алумен аяқталған технологиялық процестің бір бөлігі жатады.

    Әдістің мәні мынада – тіпті бір қайта  жасаудан әр түрлі өнім түрлерін алуға  болса да, өндірісті қайта жасау бойынша ағымдағы есепте тікелей шығындар көрініс табады.

    Шығын есебінің қайта бөлістік әдісінің ерекшеліктеріне  мыналар жатады: жекелеген тапсырыстарға  қатыссыз қайта жасау бойынша  шығынды жалпылау, күнтізбелік кезең  үшін шығынды есептен шығару, әрбір қайта жасауға 8110 «негізгі өндіріс» синтетикалық шотқа талдамалық есепті жинақтау, шығын есебінің қарапайымдылығы мен үнемшілдігі.

    Жаппай  өндіріс жағдайында бір текті  өнімдер жай калькуляцияларда пайдаланылуы мүмкін. Сериялық өндірісте орташалау әдісін қолданумен шартты дайын өнімдегі жартылай дайындалған өнімді қайта есептеумен калькуляция жасалады. Бұл арада 8110 «негізгі өндіріс» шотында жасалған шығындар есептік кезеңде өндірілген дайын өнімнің шартты бірліктеріне бөлінеді. Шартты бірлікті қолдану мынаны ұйғарады: аяқталған өнімнің бірлігін өндіруде негізгі материалдың бір шартты бірлігі және үстемеленген шығынның бір шартты бірлігі керек болады.

    Бұл әдіс екі элементтен тұратын шартты түрде дайын болған, толық аяқталмай  өңделген өнімді қайта санауға мүмкіндік тудырады: есептік кезеңде және сол кезеңде аяқталмаған өндірістегі шығынды көрсететін элемент.

    Шығындарды  калькуляциялауды әдістермен жүзеге асыруға  болады: ³ФИФО – өнім бірлігін өңдеу, өңдеуге жаңа өнімдердің түсуіне қарай жүзеге асырылады; кезең барысында өнім бірлігінің орташалау-қоры есептік кезеңнің шегінде басталып аяқталды.

    Шығынның  жиынтық есебі шығын есебінің нұсқауларының біреуімен және өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялаумен  жүзеге асырылады:

• жартылай өңделген өнімсіз – оны бір құрылымдық бөлімшеден екіншісіне тапсыру кезінде өзіндік өндірістегі жартылай дайындалған өнімнің өзіндік құны бухгалтерлік қайта есептеусіз жүргізіледі. Жартылай дайындалған өнімнің бақылау қозғалысы нақты мағынасында оперативті жүзеге асырылады. Дайындауға кететін шығын шығын баптарында ескеріледі. Үстемеленген шығындар әрбір қайта жасау бойынша көрініс табады, ал шикізат құны бірінші қайта жасаудың өзіндік құнына қосылады. Өнім бірлігін өндіруге кететін шығынның жиынтық есебі өндіріс процесіндегі олардың қатысу үлестерін ескеру арқылы қайта жасаулардың шығындарын жиынтықтаумен анықталады;
• жартылай өңделген өнімдік – бухгалтерлік есеп жүйесінде келесі қайта жасауға тапсыруда өзіндік өндірістегі жартылай дайындалған өнімнің өзіндік құнын қайта есептеумен жүргізіледі. Өндіріс шығынының жиынтық есебі өнімді әрбір қайта жасаумен шығару бойынша анықталады, сонымен қатар, келесі қайта жасауға тапсырылатын өнім тұтас ұйым бойынша және құрылымдық бөлімше бойынша бір мезгілде калькуляцияланады.

    Жартылай  дайындалған өнімдік нұсқада есептік жазбалар былайша жүргізіледі: 

 

    Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік әдісі бір текті немесе шамамен бірдей өнімді сериямен немесе жаппай өндіретін, әйтпесе үздіксіз өндіру кезеңіне жататын технологиялық процесте қолданылады. Шығынның процестік калькуляциясын технологиясы әрбір өндірістік бөлшектердің жекелеген бөлшектерінің өндірістік процесті орындауын және өңделу дәрежесіне қарай өнімнің бір операциядан келесісіне жылжуын қарастыратын субъектілер қолданады. Соңғы бөлімше өндіруді аяқтап, өнімді дайын өнім қоймасына тапсырады. Шығындар белгілі бір кезең үшін – бұл арада тапсырысты орындауға қажетті уақытта айтып тұрған жоқ, есептік кезеңде бұйым жасалған уақытқа қатыссыз - өндірістік бөлімшелер бойынша қорытындыланады. Әрбір бөлімшеге «аяқталмаған өндіріс» жеке шот ашылады. Мұнда есептік кезеңнің басында және соңында аяқталмаған өндіріс шартты түрде дайын өнім ретінде саналады.

    Бұйымның  бір бірлігінің өзіндік құны белгілі  бір кезеңдегі өндірістің өзіндік  құнын осы кезеңде шығарылған бұйым санына бөлу арқылы есептеледі.

    Мұндай  өндіріске кен өндіруші өнеркәсіп  пен энергетика салалары жатады. Мұнда  шығарылған өнім бір мезгілде шығын  есебінің және калькуляциялаудың объектісі  болып табылады.

    Шығындардың толық қосылуына қарай толық шығын және өзгермелі (тікелей) шығын есеп әдістері айрықшаланады. Толық шығын есебінің ерекшелігі мынада: тікелей шығын бірлікке тікелей қатысты немесе нормаға сай әзірленіп, қолданылатын өнімнің басқа өлшеміне қатысты болады. Мұнда жанама шығын өнім бірлігіне қатыстылығы үстеме шығын коэффиценттерінің көмегімен қандай да бір базаға үйлесімді болады. Шығын есебін калькуляциялау бірнеше кезеңмен жүзеге асырылады:

• пайда болу орындары бойынша барлық шығындарды шоғырландыру және жанама шығындарды бөлімшелерге бөлу;
• шығынды негізгі өнімді шығармайтын бөлімшелерге бөлу, негізгі өнім шығаратын бөлімшелерге қандай да бір базаға үйлесімді қайта бөлу;
• үстеме шығынды негізгі өнімді шығарушы бөлімшелерге (өзіндік және қайта бөлінген), өнім шығармайтын бөлімшелерге қандай да бір базаға үйлесімді қайта бөлу.

    Бөлудің бірнеше базаларын пайдалануда  бұл әдістің мынадай кемшіліктері бар: математикалық қатенің пайда  болу ықтималдығы жоғары; қосымша  тапсырыстардың бағасын тиімді анықтау мүмкін емес, өйткені мұндағы әдісте барлық жанама шығын өзгермелі болады; ұйым қызметінің қандай сәтте пайда ала бастайтынын анықтаудың мүмкін еместігі; басқарушылық шешімді қабылдаудағы әр түрлі баламаларды қарастыру барысында шығынның мінез-құлқы туралы аса қажетті мәліметтерді алудың қиындығы.

    Пайда жанама салығы жоқ түсім мен өндірілген өнімнің толық өзіндік құны арасындағы айырмашылық ретінде есептеледі.

    Өзгермелі (тікелей) шығын әдісінде толық емес өзіндік құнның есеп айырысуы жүргізіледі. Ағымдағы шығындардың бір бөлігі (кезең шығындары) ескерілмейді және калькуляцияланбайды, залалсыздық нүктесіне қол жеткізуге дейін өзіне тұрақты шығынды қосатын, қол жеткізгеннен кейін – салық салуға дейінгі пайданы өзіне қосатын маржиналдық табыс есебінен жабылады. Мұндай әдіс директ-костинг негізінде жатады.

    ⁴«Директ-костинг» жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі.

    Жүйенің мәні: тікелей (өзгермелі) шығындар дайын өнім түрлері бойынша қорытындылайды, ал жанама (тұрақты) шығындар жеке шоттарда жинайды және ол қай есептік кезеңде пайда болды, сол есептік кезеңдегі жалпы қаржылық нәтижеге есептен шығарады.

    «Директ-костинг» жүйесі бойынша өзіндік құнды  калькуляциялау кез келген өндіріс  көлеміндегі тұрақты шығындардың  өзгермейтін шамасын қарастырады, сондықтан басқарушылық есептің  негізгі назары тұрақты шығындарға бөлінеді.

    «Директ-костинг» жүйесін айрықшалап көрсететін бірнеше ерекшеліктері бар:

1. Өдірістік шығындарды өзгермеліге және тұрақтыға бөледі.
2. Шектеулі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялайды.
3. Есеп беруді жасау көп сатылы болады.

Есеп  процесі екі кезеңде болады:

Өзіндік құнның 1-ші есеп айырысуы:

• сатудан түскен табыс      - ХХХ
• өзгермелі шығын             - ХХХ
• маржиналданған табыс   - ХХХ

Нәтижедегі 2-ші есеп айырысу:

• тұрақты шығын - Х;
• өндірістің пайдалылығы  - Х.

    «Директ-костинг» жүйесінің артықшылығы – баға белгілеудің тиімді саясатын жүргізуге, сондай-ақ шығын мен нәтижелерді есептеу, жоспарлау, нормалау, бақылау процесін оңайлатуға болады.

    Бұл жүйе өндірісті өткізуге бағдарланған. Өткізу мөлшері неғұрлым мол болса, субъект соғұрлым табыс табады. Дайын  өнімдер мен аяқталған өндірістер тек өзгермелі (тікелей) шығындар бойынша бағаланады. Мұндай жүйе кәсіпорынды соңғы мақсатқа – таза табыс алуға қол жеткізуге үшін сату мүмкіндіктерін ұлғайту жолдарын қарастыруға итермелейді.

    Нормативті  әдіс.

    Өнім  өндіруге кететін материалды айдың басында цех шығын етпеген қалған материалды қоса ескеретін өндіріс көлемі мен әрекеттегі озық мөлшер негізінде белгіленген лимит шегінде қатаң тәртіппен беріледі.

    Ауытқу  есебі (+ -) жабдықтың, шикізаттың, материалдың  технологиялық ерекшеліктеріне, оларды нормалауға және өндірістің технологиялық процесіне қарай ұйымдастырылады.

    Нормадан  ауытқуға мыналар себепші болады: материалдың ауыстырылуы, оларды пайдалану  сапасы (пішу сапасы), толыққанды немесе толық құнды материалды қалдықтармен бірге пайдалану және т.б.

    Материал  шығыны бойынша нормадан ауытқу мына әдістермен анықталады:

• құжаттау әдісі – материалды ауыстыру салдарынан болатын ауытқуларды анықтауда қолданылады. Даналық материалдардың нормадан тыс шығыны арнайы құжаттармен ресімделеді;
• топтамалық пішу әдісі - өндіріске босатылған аса қымбат материалдардың (тері, тоқыма және т.б.) әрбір партиясы нормадан ауытқуды анықтауда қолданылады. Ауытқуды нормативті шығынымен партия бойынша өнім шығарылымын және материалдардың нақты шығынын салыстыру арқылы анықтайды.
• түгендеу әдісі – осы әдіспен ауысым, бес күндік, он күндік, бір айлық үшін ауытқуды материалдардың нақты шығынын белгілеген норма бойынша шығындарды салыстыру арқылы анықтайды.

    Бухгалтерия кезең сайын ауытқулар туралы, оның себептері мен оған кінәлілерге сілтеме жасай отырып рапорт дайындап отыруы керек.

    Ауытқуларды анықтау тауарлық өнімнің өзіндік  құнына және аяқталмаған өндіріс  қалдығына қатысты, өндіріске кететін  шығын тізімдемесінде көрсетілген  индекстердің көмегімен оларға бөледі. Индекстер проценттік қатынаспен норманың өзгеру сомасын және калькуляция баптарының қимасындағы норма бойынша сомаға нормадан ауытқуды анықтайды.

    Өнімнің бір бірлігінің нақты құны шығын  баптары бойынша нормативтегі нормативті калькуляциядан жазылатын өнім бірлігінің өзіндік құнының есеп айырысу тізімдемесінде есептеледі, ал норманың өзгеру сомасы мен нормадан ауытқу өндіріс есебінің тізімдемесінде көрсетілген индекстердің негізінде анықталады.

    Өнімнің нақты өзіндік құны нормативті өзіндік  құнға үстемелеу жолымен немесе одан есептік кезеңде анықталған нормадан ауытқулар мен норманың өзгеруін шегерумен есептеледі.