Шетел ағартушыларының педагогикалық идеялары

Алайда, Ы.Алтынсариннің  өз заманы үшін бұл орынды ұсынысын Н.И.Ильминский де, сол кездегі оқу  министрі Толстовта қабылдамаған. Ы.Алтынсарин сонымен бірге кейбір миссионерлердің  оқушы қазақ балаларын еріксіз шоқындыруға үзілді-кесілді қарсы шыққан. Бұл жөнінде тиісті орындарға шағым жазып, наразылық білдіріп отырған.

Қазақ әйелдеріне білім беру ісі де Алтынсариннің  есімімен тығыз байланысты. Аса маңызды  бұл бастамада ол патша өкіметі  тарапынан кедергілерге ұшырайды. В.В.Катаринскийге  жазған бір хатында былай деп  хабарлайды: «Қазақ қыздарына арнап  ашылмақ табысты боларына губернатордың  күдігі бар… ал мұндай маңызды істі бастамаса, ешқашан да ештеме де болмайды ғой. Бұл істің Ырғызда оңға басатындығына  мен қазірдің өзінде кәміл сенемін».

Көп ұзамай бұл араманы жүзеге асады. Ырғыз  қаласында қазақ қыздарына интернаты  бар арнаулы мектеп ашылады. Шындығында бұл қазақ халықының өмірінде болған аса үлкен оқиға еді. Аса  маңызды бұл бастаманың сәтті  болғанына Алтынсарин аса қуанады. Ол патша әкімшілігінен Торғай облысының  барлық уездерінде қыздар училищелерін 1891 жылы Торғай қаласында, 1893 жылы Қостанайда, 1895 жылы Қарабұтақта және 1896 жылы Ақтөбеде ашуға рұхсат етілді.

Алайда, Алтынсарин аталмыш мектептерді ағарту ісінің алғашқы қадамдары деп біледі. Ыбырайдың Ушинский жолымен жүргізген  оқыту жүйесі бойынша: мектеп, ең алдымен  халықтық мектеп болуы керек, халықтың тұрмысына ыңғайлы, шаруашылығына  қолайлы болып құрылуы керек. Ауыл мектебі ауыл өміріне, болыстық мектеп – болыстағы жағдайға сай  құрылуы керек. Ауыл мектептері үлгілі, тәртіпті, көрнекті, мәдениетті, ауылдағы бүкіл мәдени-ағарту жұмысының орталығы «қазақтарды оқытудың негізгі буыны» болуға тиіс.

Ыбырай  мектептерінде өтетін сабақтардың  бәрі де орыс тілін жақсы біліп  шығуға арналды, сабақтың көпшілігі  орыс тілінде жүрді.

Ыбырай  мұғалімдер жөнінде өте жоғары пікірде  болды. Ол ағартушылық жолына түскен күннен бастап, қазақ балаларын ана  тіліндеоқыта алатын мұғалім кадрларын  даярлау ісіне белсенді кірісті. Патша өкіметі Ыбырайдың бұл  тілегін қабылдамады. Керісінше, Ыбырайды қудалай бастады. Ыбырай өзінің тағы бір хатында «оқушылар даярлайтын училище ашуға талпынамын деп  басыма пәле іздеп алдым, өкімет орындары маған теріс қарай бастады, «жер»  аударылуға аз-ақ қалдым» деп күйініп  жазды.

Сол кездегі  Қазақстан жағдайында өте күрделі  мәселелердің бірі – белгілі педагогикалық  даярлығы бар мұғалім кадрлардың жетіспеуі Ыбырай ол мәселені екі  жолмен шешуді көздеді: біріншіден, қазақтардың  өз ішінен мұғалім даярлайтын қазақ  мұғалімдер мектебін ашу арқылы, екіншіден, жаңадан ашылып жатқан орыс-қазақ  мектептеріне Ресейдің арнаулы мұғалімдік оқу орындарын бітірген жас мұғалімдерді жұмысқа шақыру арқылы мақсатты іске асырмақ болды.

Ыбырай  қазақ мектептерінің инспекторы болып жұмыс істеп жүргенде Қазан  мұғалімдер семинариясының директоры  Н.И.Ильминскийге жаңадан ашылып жатқан екі сыныптық орыс-қазақ мектептері үшін мұғалім кадрларымен көмектесуді  сұрап әлденеше рет хат жазған болатынды. Бұл кезде Қазан мұғалімдер семинариясы Қазан, Орынбор округтары ұлт мектептері үшін мұғалім кадрларын бірден бір оқу орны еді.

Ыбырай  Алтынсарин қазақ даласында әдейі  қазақ жастары үшін педагогикалық  оқу орындарын ұйымдастыру мәселесін  жедел күн тәртібіне қойды.

1883 жылы  бітіріп шықты. Оның түлектері  кезінде қазақ даласының түкпір-түкпірлерінде  жемісті еңбек етті.

Ыбырай  Орскіде ашылған педагогикалық  мектептің оқу жұмысын жетілдіріп отырды. Ыбырай Алтынсарин Қазақстанда  педагогикалық білім берудің  негізін қалауда және қалыптастыруда ерекше роль атқарды. Сондықтан да біз  Ыбырайды Қазақстанда педагогикалық  білім берудің негізін салушы «Ұстаздардың ұстазы» ретінде бағалауға  тиіспіз.

Ы.Алтынсариннің  енді бір топ шығармалары халқымыздың  салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарын сипаттайтын  этнопедагогикалық мәнде келеді. Мұның бірі өлген адамды жерлеу және оған ас беру және той жасау салты  туралы баяндайды.

Халқымыздың салт-дәстүрлерін және әдет-ғұрыптарын жетік болатын жан-жақты ғылым  екендігін таныта білді. Осы ерекшелік  ұлы ағартушының оқулық, хрестоматияларынан да айқын аңғарылады.

Ыбырайдың қазақ балаларына арнап жазған «Қазақ хрестоматиясы» атты оқу құралына енген  материалдарға зер салып қарасақ, оның балалардың жас ерекшеліктері  мен қабылдау мүмкіндіктеріне сәйкес құрылғанын көреміз. Осы талаптарға орай айтылар ойдың дәлдігі мен  нақтылығы, қанымдылығы мен көркемдік  әсемділігі негізге алынды. Сондай-ақ осы мақсатта автордың халық ауыз әдебиеті асыл үлгілері мен мақал-мәтелдерді, небір көркем шешендік сөз нұсқауларын  таңдап-талғап енгізу де өте орынды.

Ыбырай  жастарды оқу білім -өнерге үндегенде  құрғақ насихатқа ұрынбайды, қайта  өз ойын нақтылықпен дәлелдеуге ұмтылады.

Халықты және олардың жас өрендерін оқуға, өнер-білімге шақыруда Ыбырайдың  ұран салып, ту етіп көтерген, әрқашан  жаңарып, түрленіп, құлпырып, оқыған сайын  сүйсіндіріп отыратын, ескірмейтін  ееңбегі «Кел,балалар,оқылық», «Өнер-білім  бар жұрттар», «Әй,достарым», «Әй,жігіттер»  деген өлеңдері.

«Оқысаңыз, балалар,

Шамнан  шырақ жағылар,

Тілегенің алдыңнан

Іздемей-ақ табылар.

Кел, балалар, оқылық,

Оқығанды  көңілге

Ықыласпен тоқылық!»-деп ұран салады. Ыбырай бұл  өлеңдерінде алдымен сауат ашу, оқыту мәселесін бірінші орынға қояды, баланы оқыту барысында тәрбиелеу  керектігін түсіндіреді. Оның өлеңдері мен әңгімелерінің қай-қайсысы  болмасын балаға тәртіпті, үлгілі, өнегелі  кісі болуды уағыздайды.

Елді қараңғылықтан  жарыққа шығаратын жастар, тек  ғана жастар деген қорытындыға келді. Әсіресе, оның келешекке сенімі мол  болды. Аңсаған арманын өзі орындай  алмаса, болашақ жастар орындайды  деп білді.

«Біз болмасақ сіз барсыз,

Үміт еткен  достарым,

Сендерге  бердім батамды!»-деп, ол өз халқының келешек  ұрпақтарына сеніп кеткен еді. Міне, сол ұрпақ Ыбырай арманының жүзеге асқанын бұл күнде айқын көріп  отыр.

Ыбырайдың сол кездегі қоғамдық құрылысқа  көзқарасында тарихи шектеукшілік пен  кейбір кемшіліктер болды. Қоғамдағы  кемшіліктерді көре тұрып, оны өзгертудің негізгі жолы адамдарды ағарту, білім  беру, өмірді төңкеріс жолымен емес, реформа арқылы әділетсіздікті жойып, жақсылық орнатуға болады деді.

Бұл оның көзқарасының, дүниетанымының кемшілігі  еді. Ол табиғатты тануда материалист  бола тұра қоғамдық құбылыстарды түсіндіруде  идеалистік көзқарастан аса алмады.

Ыбырай  Алтынсарин 1889 жылғы 17 шілдеде, Қостанай қаласынан үш шақырымдай жердегі  «Инспектор көлінің» жағасында салынған өзінің үйінде, қырық сегіз жасқа  толуына үш ай және үш күн қалғанда дүниеден өтті.

Қазақ педагогикасының  ұлы классигі Ы.Алтынсариннің 150 жылдық мерей тойы 1991 жылы Қостанай мемлекеттік  университетінің базасында Қостанай қаласында атап өтілді. Мерей тойды  өткізу барысында ұлы ағартушының  туған топырағы «Инспектор көлінің» жағасында Ыбырайға арналған кесене іске қосылды, Қостанайда Ыбырай Алтынсарин көшесінің бойында «Музей үйі» ашылды. Қостанай университетінде республикалық  ғылыми-практикалық конференция  өткізіліп, оған республиканың белгілі  Ыбырайтанушы ғалымдар, жазушылары жоғары оқу орындары, оқытушылары, мектеп мұғалімдері, Ыбырайдың ұрпақтары қатысқан болатынды.

Туған халқының талантты перзенті ұлтының рухани мақтанышы, тұңғыш ағартушы-педагогі Ы.Алтынсарин қазақ халқының мәдениеті мен  тарихының алтын қорына үлес қосумен  қатар өзінен кейінгі ұрпаққа  сарқылмас бай мұра қалдырды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      Қазақстан  Республикасы Білім және ғылым министрлігі

               Шет тілдер және іскерлік карьера  университеті

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                   СӨЖ

Тақырыбы:Кеңес дәуіріндегі  білім беру жүйесі мен педагогикалық  ғылым

 

 

 

 

 

 

                                                        Орындаған: Казиева С.

                                                                      Қабылдаған: Амирова Ә.С.

 

 

 

 

 

 

 

                                      Алматы 2012

         1917-1941 ж.ж.кеңес мектебі мен педагогикасы.

Мектептің революциялық қайта құрылуы және алғашқы қадамдары.

Халық ағарту ісінің барлық жүйесін қайта құру революцияның алғашқы күндерінен басталады. 1917 жылы 9 қарашадағы декрет бойынша, Ағарту ісінің мемлекеттік комиссиясы ұйымдасты, ол негізінен халыққа білім берудің  жаңа жүйесін құрудың негіздерін талдаумен айналысты.

 Халық ағарту комиссары  А.В.Луначарский (1875-1933) жұртшылыққа  мұғалімлерге және оқушыларға  үндеу тастады. Бұл үндеуде  ол халық ағарту саласындағы  Кеңес үкіметінің негізгі қағидалары  мен міндеттерін сипаттан берді:  жалпыға бірдей міндетті бастауыш  оқыту, мектептердің барлық сатыларында  жалпы білім алуға болатындығы,  мектептің діні болуы, білім  беруді демократияландыру, жергілікті  және ұлттық ерекшеліктерді ескеру.

 Халық ағарту ісін  басқарудың ескі жүйесін тарату  басталады. 1918 жылдың 18 маусымында Халық  Комиссарлар Кеңесі "Ресей Социалистік  Кеңес Республикасында халық  ағарту ісін ұйымдастыру туралы  ереже” қабылданды, ереже бойынша  республикада халыққа білім беруді  жалпы басқару халық ағарту  Мемлекеттік комиссиясына жүктеледі,  ал жергілікті жерлерде губерниялық,  уездік және болыстық халыққа  білім беру бөлімдеріне. Халыққа  білім беру бөлімдерінің жанынан  білім беру кеңестері ұйымдастырылды, еңбекшілердің әртүрлі ұйымдарының  өкілдерінен, мұғалімдерден, оқушылардан  тұратын кеңесші органдар болып  табылады.

1918 жылы 30 мамырда барлық  оқу орындары мен жалпы білім  беретін мекемелерді Халық ағарту  комиссариатының қарамағына беру  декретке қол қойылды. Барлық  жалпы білім беретін және кәсіптік  оқу орындарын Халық ағарту  комиссариатының қарамағына жинақтау  мектеп реформасының бірлігін  қамтамасыз етеді. 1918 жылы 20 қаңтарда  Халық комиссарлары кеңесінің  "Шіркеулік және діни қоғамдарда  ар-намыс еркіндігі туралы” декрет  қабылданды. Онда шіркеуді мемлекеттен  және мектепті шіркеуден бөлуді  жариялады. Бұл декретте ар-намыс  еркіндігі жарияланды, белгілі бір  дінге қатысына байланысты кез-келген  шектеушілік пен жеңілдіктер  алынып тасталды; әрбір адамның  кез-келген дінді ұстауға немесе  ешқандай ұстамауға еркі бар  екендігі атап көрсетілді. Декрет  барлық мемлекеттік және қоғамдық, сонымен қатар жекеменшік оқу  орындарында діни қағидаларды  оқытуға тиым салынды. І Бүкілресейлік  халықағарту съезінде (25 тамыз –  4 қыркүйек 1918 жыл) екі сатылы бірыңғай  мектептің жүйесі мақұлданды: І  сатысы - 5 жыл және ІІ сатысы  – 4 жыл; бұл екі сатысы бірігіп,  тоғыз жылдық жалпы білім беретін  орта мектепті құрады. Кеңес үкіметінің  жоғарыда көрсетілген декреттері  мен шаралары контрреволюциялық  элементтер – буржуазиялар, помещиктер және буржуазия зиялылары тарапынан ерекше қарсылықты кездестірді.

Мұғалімдер қауымы революцияға  әртүрлі көзқараспен қарады. Көптеген мұғалімдер, көбіне орта мектептің  мұғалімдері революциялық өзгерістерге дұшпандықпен қарады. Олар Кеңес үкіметіне  қарсы шықты, Бүкілресейлік мұғалімдер одағының (БМО) Контрреволюциялық қызметін қолдады. Бірақ мұғалімдердің көп  бөлігі, әсіресе, халық мектептерінің  мұғалімдері революцияны ерекше көңілмен қарсы алды.

 Контрреволюциялық Бүкілресейлік  мұғалімдер одағына қарсы интернационалшыл-мұғалімдердің  І Бүкілресейлік съезі ұйымдасты.  Съезге қатынасушылар Ағарту  ісі мемлекеттік комиссиясының  жұмысын талқылады, олар халыққа  қарсы, Бүкілресейлік мұғалімдер  одағының контрреволюциялық қызметін  қатты сынға алып, мұғалімдерді  Бүкілресейлік мұғалімдер одағынан  шығып, интернационалист-мұғалімдердің  одағына кіру туралы үндеу  тастады.

1918 жылдың бойына Ағарту  ісі туралы мемлекеттік комиссияда  А.В.Луначарскийдің, П.Н.Лепешинскийдің, Н.К.Крупскаяның жетекшілігімен "Бірыңғай  еңбек мектебінің негізгі қағидалары”  және "Бірыңғай еңбек мектебі  туралы ережелері” жасауда қызу  жұмыс жүргізілді. 1918 жылдың тамыз  айында "Бірыңғай еңбек мектебі  туралы ережелер”жобасы Ағарту  ісі Бүкілресейлік съезінде хабарланып, бірауыздан оны мақұлдады.

"Бірыңғай еңбек мектебінің  негізгі қағидалары” педагогика-жұртшылықтың  арасында "Бірыңғай еңбек мектебі  туралы” атымен белгілі. Ол  кеңес педагогикасының жаңа саяси-идеялық  және ғылыми-педагогикалық қағидаларын  жариялады. Мектептің саясатқа  қарсы идеясын насихаттаған буржуазиялық  және ұсақ буржуазиялық педагогикаға  қарама-қарсы "Бірыңғай еңбек  мектебі туралы Деклорация” мектептің  саясатпен байланысын кеңес педагогикасының  негізгі қағидасы ретінде атап  көрсетті. Бірақ "Бірыңғай еңбек  мектебі туралы ережелер” және "Бірыңғай еңбек мектебінің  негізгі қағидалары” уақытпен  байланысты кейбір кемшіліктеріне  қарамастан (емтихан және үй тапсырмасын  алып тастау, ақыл-ой білімінің  есесінен, еңбек тәрбиесімен ерекше  әуестену және т.б) мектепті  революциялық қайта құруда бұл  еңбектердің мәні орасан зор  болды.

Мектептегі білім беру жүйесінің дамуы.

1918 жылы қабылданған мектеп  жүйесі азамат соғысы жылдары  және шетел интервенция жылдарының  өзінде кейбір өзгерістерге ұшырады.  Жұмысшы факультеттері, жұмысшы  – жеткіншектер үшін мектеп-клубтар  жеткіншектер үшін екі жылдық  мектептер және басқалары ұйымдасты.