Қаржы жүйесі

    Қазіргі жағдайда алтын ақшаның міндетін атқарудан қалды, яғнй ол ақша қызметін, соның ішінде кұн өлшемі қызметін жоғалтты. Алтын несиелік ақшалармен алмастырылды.

    Әрбір мемлекет өз кұн өлшемін белгілейді. Қазақстанда құн өлшемі ретійде теңге, Ресейде - рубль, АҚШ-та - доллар, Еуро-палық Одақта - евро саналады. Ел шеңберіндегі ішкі айналыста бағалар масштабы айрықша рөлді атқармайды, ал ел шегінен тыс сыртқы айналыста ол ақшаның сатып алушылық қабілетін анықтау үшін үлкен рөль ойнайды. Айрықша кажетті жағдайда үкімет алдын ала белгіленген бағалар масштабын өзгертеді. Мұндай өзгерту ақша реформасы деп аталады. Ақша реформасы - бұл құнның бір өлшемінен басқасына өту, од ақшанын жаллы көлемінің азаюымен түсіндіріледі.

    Демек, құн өлшемі — б^л ақша бірлігі, ол тауарлар мен қызметтер құнын өлшеу және салыстыру үщін қолданылады.

    2.2.   Айналыс құралы

    Бұл қызметтің маңызын тауар айналымының Т-А-Т классикалық формуласының көмегімен ашуға болады. Бұл жағдайда ақша тауар айналымындағы делдал рөлін атқарады, оның негізі болып айырбас баламасы саналады. Формуладағы тауарлық айналым екі актіден тұрады: тауарды сату, яғни оның ақшага айнапуы жэне тауарды сатып алу, яғни ақшаның тауарға айналуы. Бүл жағдайда ақша айналыс құралы қызметіндегі делдал болып табылады. Осы қызметті орындау үшін ақша үнемі қолда болуы тиіс, яғни бүл қызметті шынайы әрекет етуші ақшалар атқара алады. Егер сатып алушыда ақша болмаса, онда ол тауарды сатып алмайды. Бұл жағдайда ақша басқа тауарды сатып алу үшін кажет болады. Олар тауар сатушының қалтасында жатпайды, сатушылар оларды басқа қажетті тауарды сатып алу үшін қолданады, ақша үнемі айналыста жүреді. Сондықтан бұл жерде ақшаның рөлі өте жылдам және ол бір тауарды екіншісіне айырбастау процесіне кызмет көрсету үшін кажет. Осыған байланысты айналыс құралы ретіндегі ақша үшін олардың құндык құрамы маңызды емес, яғни айналыс қүралы ретінде ақша шынайы ақшалық тауардан бөлінуі мүмкін. Осының салдарынан айналыста шынайы толыққұнды ақшалар емес, қағаз ақша белгілері сияқты олардың орынбасарлары болуы мүмкін.

    Несиелік ақшалар. Тікелей тауар айналымы кезінде, яғни бартерде (тауарды тауарға) сатып алу мен сату сәйкес келді. Айналыс құралы ретіндегі ақша қызметі кезінде тауарларды сатып алу және сату актілері арасында алшақтық пайда болады, дербес болады, уақыт бойынша сәйкес келмейді. Сатушы тауарды сатып болған соң, қолдағы ақшасын баска тауарды сатып алу үшін жұмсауға асықпайды. Бұл айырбастың бұзылуының объективті мүмкіндігін калыптастырады, яғни сатылған тауар сатып алынган тауардан көп, нэтижесінде дагдарыстық жағдай калыптасады.

    Тауар айырбасының бастапқы сатыларында, яғни алтын тауарлық элемнен жалпы балама ретінде бөлініп шыққан кезде,ол бір мезетте әрі құн өлшемі, әрі айналыс құралы ретінде ақша қызметін орындады. Ондағы екі қызмет бір-біріне сәйкес келмеді.

    Тауарлық айналымның ары карай дамуы ақшаның осы кызметінің бір-бірінен бөлектенуіне әкелді, кұн өлшемі қызметін толыккұнсыз ақшалар орындады, ал айналыс өлшемі қызметін - олардың белгілері: қағаз және несиелік ақшалар атқарды.

    Құн өлшемі ретіндегі ақша гиперинфляция кезеңінде айналыс құралы қызметін аткармайды, Қазакстанда 1994-1997 жылдары тауар бағалары американдық долларда, немесе екі бағада: долларда және теңгеде белгіленді. Негізінен теңгедегі бағалар күн сайын долларға катысты айырбас курсы негізінде қайта есеп-теліп отырды. Бүл мезетте теңгемен өрнектелген бағалар жедел есті, доллардағы бағалар өзгеріссіз қалды. Бүл мына себепке байланысты болды, яғни айналыстағы акша массасы тауар массасына қарағанда едәуір өсті, ол ақшаның құнсыздануына, яғни инфляцияга экелді.

    Осылайша, айналыс құралы - тауарлар мен қызметтерді сатып алу үшін, сонымен бірге қарыздарды төлеу үшін қолданылатын ақшалар, Акшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінің айрықша белгілерінің бірі - бұл тауардың және де ақшаның қарама-қарсы қозгалысын белгілеу; оны колма-қол ақшалар атқарады, өйткені бүл қызметте ақшалар тауарлар айырбасы кезждегі үшқыр делдал ретінде эрекет етеді, онда оны толық кұңцы ақшалар емес, оның орынбасарлары - қағаз жэне несиелік ақшалар орындайды. 
 
 

  ІІІ. ТӨЛЕМ, ЖИНАҚТАУ ЖӘНЕ ҚОРЛАНУ ҚҰРАЛДАРЫ

Төлем құралы

    Тауар өндірісі және тауар айналымының дамуы, сонымен бірте несиелік қатынастардың дамуы нәтижесінде акшаның төлем күралы деген тагы бір кызметі туындады. Бұл жағдайда Т-А-Т айналымы барысында Т-А жэне А-Т деген екі метафора бөлініп шығады. Ақшаның сатушыга жетуінен гөрі тауар сатып алушы-ның колына жылдамырак жетеді. Бұл жағдайда тауарды сатушы несие берушіге, ал сатып алушы - қарыз алушыга айналады^ Сату жэне төлем актінің бөлінуі нэтижесінде ақшалар төлем құралы деген жаңа кызметті орындай бастады. Тауар сатылғаннан кейін, төлем кұралдары айналымға түседі. Ақша айналым процесін бастамайды, оны аяқтайды.Сатып алушы тауар үшін акша төлемейді, міндеттеме төлейді. Сонда тауар несиеге сатылады екен. Төлем міндеттемені (несиені) өтегеннен кейін жүзеге асады, сэйкесінше, ақшалар сату-сатып алу актін анықтамайды, несиені жаба оты-рып, тек қана оны аяқтайды.

    Нэтижесінде тауарларга қатысты акшаның салыстырмалы дербес қозгалысы жүзеге асады.

    Егер акшаның айналыс құралы ретіндегі қызметі кезінде ақша мен тауардың карама-карсы козғалысы орын алады, бүл қозгалыс барысында уақыт бойынша алшақтық болады, яғни қарыз алушы сатушыға қарыз міндеттемесін береді, ол белгіленген мерзімде ғана төленеді. Төлем құралы ретінде акшаны пайдалануды К. Маркс былайша сипаттадУ: «Бір тауар иесі қолма-қол тауарды сатады, ал екіншісі акша өкілі немесе болашақ ақша иесі ретінде эрекет ёте отырып, сатып алады.. Сатушы нёсие беруші болСа, сатып алушы - карыз алушы болады». (К. Маркс, Ф. Энгельс, жинақтың 23-томы, 146-бет).

    Қазақстанда жэне халықаралық банктік тэжірибеде қолда-нып жүрген зандарға сэйкес шетел валютасымен кез келген операцияларды Үлттык банкінің жүзеге асыруға құқығы бар.

    Орталық банктер деңгейінде мемлекетаралық қызметгі жүзе-ге асыру барысында, яғни басқа елдердің орталық банктерінде жәие халыкаралық қаржы-несие институттарында Қазақстан Үлт-тық банкісінің мүддесі ескеріледі.

    Қазақстан аумағында шетелдіктердің қатысуымен банктердің немесе еншілес банктердің, сондай-ақ шетел банктерінің өкілет-тіктерініц ашылуына Үлтгық банк лицензия береді.

    Шетел валютасына қатысты ұлттық валютаңың бағамын рет-Тейді. Қазақстан Республикасында үлттық валютаның және баға-лы қағаздардың шетел валютасындағы айналым тәртібін анық-тайды.

    Валюталық операциялар бойынша шетел валютаеымел есеп айырысуға банктік кызмет көрсету жэне валюталық кұндылык-тармен жасапатын банктік операцияларды жүргізуге лицензия беру туралы ережелерді белгілейді, сондай-ақ олардың қыэметін бақылайды. Осындай лицензияларды пайдаланатын өкілетті банктердіңсаны анықталады.

    Мұндай жағдайда банктер тарапынан заңдылықғы бұзған фактілер анықталган уақытта ¥лттық банк берілген лицензия-ларын қайтарып алады.

    Ұлттық банк алтын валюта резервін құрып, олармен опера-циялар жасайды.

    Ол статистикалык валюталық операцияларды жэне баска да құжаттардың біртұтас есебін жэнс есеп беру нысандарын жасай-ды, сондай-ак оларды беру тэртібі мен мерзімін анықтайды, эрі валюталык операциялар туралы мэліметгі баспаға шыгарады.

    Ұлттык банк валюталык қ^ндылықтармен төмендегідей опе-рацияларды жүзеге асыруға кұқылы:

    -   шетел валютасын сату жэне сатып алу;

    -   казыналық вексельдер мең және Т-б, шетел укіметтерімен кепілдендірілген, немесе халықаралық қаржы ұйымдары-мен, шыгарылган багалы қагаздармен операциялар жүргі-зуге немесе оларды сату, сатып алуға;

    -   алтын және басқа да қымбат бағалы металдар мен халықаралық стандартқа сай келетін табиғи асыл тастарды қабылдауға, сақтауга, өңдеуді қамтамасьіз етуге;

    -   алтынды жэне басқа да қымбат багалы металдардьің құй-масы формасында, сондай-ақ табиғи асыл тастарды өң-делген жэне өнделмегеи түрінде сату, сатып алу опера-цияларын Қазақстан Республикасы аумагында және сырт-қы нарықта жүзеге асыруга;

    Қазақстан Республикасы заңдарында керсетілген валюталық реттеу және валюталық бакылау аясында басқа да қызметті атқару^а Үлтгық банкінің кұкыгы бар.

    Ұлттық банк мынадай алтын ваііюталык резервігерді құру мен басқаруга тікелей қатысады:

    -   алтын жэне басқа да қымбат багалы металдар;

    -   шетелде сактандырылатын банкноталар, монета, банк қа-ражаттары түріндегі шегел валютасы;

    -   Ұлттық банкіде еакталатын валюталық қү-ндылықтар;

    -   кез келген халықаралық деңгейдегі белгілі резервтік ак-тивтер;

    -   аудармалы вексельдер, жай жәие казыиалық вексельдер, ягни  оларды   шетел   үкіметінің,   немесе  халықаралық қаржы мекемелерінің шыгарганы жэне кепілдендіргепі бойынша;

    -   басқа да активтер, егер ол активтердің етімділігі мен қа-уіпсіздігі қамтамасыз етілген жагдайда және ондай ре-зервтердің төлем қабілеттілігі сактандырылғанда;

    Алтын мен қымбат бағалы металдарды сатып алу қуатыи камтамасыз ету барысында жэне халықаралық төлемдердің кепілі ретійдё сақтандыру қоры пайдаланылады. Бұдан да басқа Ұлттық банк валюталық нарықтагы интервенция көмегімен өз валюта-мыздың сыртқы бағамын қолдау үшгн шетел валютальіқ қор-ларды сақтайды.

    Төлем кұралы ретіндегі ақша тауарлық айналыска ғана емес, сонымен бірге қаржылық жэне несиелік қатынастарға қызмет етеді: тауарлар мен қызметтерді сату кезінде, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу кезінде, салықтарды жэне басқа қаржылық міндеттемелерді мемлекетке төлеу кезінде, банктік қарызды қорландыру төлемдерін, айыппүлдарды, санкцияларды өту кезінде.

    Акшаның төлем күралы ретіндегі қызметінің дамуы қолма-қолсыз есеп айырысуды жэне несиелік ақшаларды дамытуға ықпал етті. Осылайша, айналыс шыгындары кыскарады, төлемдер жеделдетіледі жэне қолма-қол ақшалар айналыстан шығарылады. Сонымен қатар несиелік электрондық ақшалармен алмастырылады. Төлем құралы қызметіндегі акшалар көптеген тауар иелерін, сатущылар мен сатып алушыларды өзара байлаңыстырады, олардың әрқайсысы тауарды нееиеге сатып алады жәи? сатады. Егер белгілі бір буынға қарьіз міндеттемелері (жеткізушінің шоты бойынша) бойынша төлемдер нақты уақытында түспесе, яғни төлемдік тізбектің бір буынында үзіліс болса, онда бүл жайт өзінін артынан төлем жасамаудың біртүлж тізбегін (карыз бойынша мерзімінен асып кеткен борыш, бюджетке төлем бойынша, еңбекақы бойынша және т.б.) жүргізеді. Мұндай дағдарыстар 1991-1996 жылдары Қазақстан тәжірибесінде болған. Ол экономикамызға аса зор материалдық, моральдық шығын әкелді, жекелеген кэсіпорындар мен кәсіпкерлерді дағдарысқа және банкротқа ұшыратгы,

    Қазіргі кездегі коғамда несиелік, электрондық акшаның дамуы кезінде есеп айырысудың басым формасы ретінде қолма-қол есеп айырысумен салыстырғанда қолма-қолсыз есеп айырысу қолданылады, яғни төлем кұралы кызметіндегі ақша айналыс құралы қызметімен салыстырғанда артықшылығы басым болып келеді. Сонымен қатар телем құралы қызметін қолма-қол ақшалар да атқара алады. Фирмалар, кішігірім кэсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер төЛем құралы кызметіндегі колма-қол ақшаларды қолданады: еңбекакыны төлеу, сыйақы беру, жәрдемақы, зейнетақы, стипендия төлеу, облигация, лотореялық билет бойынша ү.тыстардЬі төлеу, түлынушылық қажеттіліктерге жэне ипотекаға несие беру, сонымен бірге халықтвщ коммуналдық қызметтер үшін төлемі және т.б.

    3.2. Жинақтау және қорлану құрады

    Төлем кұралы ретіндегі акша кызметінің дамуы ақша қар-жылары резервтерін құрудың қажетгілігін, яғни акшаның жинак құрапы ретінде эрекет етуін туындатады. Ақшаны жинақтаудың қажеттілігі қайтадан Т-А-Т айналымының екі құндық актіге Т-А және А-Т бөлінуімен байланысқан. (К. Маркс, Ф. Энгельс, жинақ, 23-том, 146-бет).

    Бірінші актіде тауар сатылады және ақшаға айналады, бүл жағдайда өз қажеттілгктеріңді қанағаттандырудан жиі бас тартуға тура келеді. Алтын адамдардың көз жауын алады. Сондықтан оны жинактау мен сақтауға ұмтылады, өйткені бұл қор кез келген тауарды сатып алуға немесе кез келген қызметті алуға, яғни кез келген уақытга өзінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда ақша жинақ құралы қызметін аткарады. Жэне олар осы қызметте қоғамдық байлықтың жалпы көрінісі болып саналады. Адамдар өз байлықтарын асыл тастар, анер туындылары, жылжымалы мүлік, акциялар, облигациялар, банктегі ақша жэне т.б. түрде сақтай алады. Бірак ақша көбінесе осы қызметгі орындайды, өйткені оларға өтімділік тэн, өтімді актив төлем құралы ретінде пайдалануга болатын және тіркелген атаулы құны бар актив саналады. Ол төлем құралы ретінде пай-даланылады жэне олар құн өлшемі қызметін атқарғандықтан, олар әрекет етуші масштаб шеңберінде өзінің жеке тұрақты құнын өзгертпейді.

    Бірақ та жоғары инфляция кезінде ақша өзінің жоғары өтімділігіне қарамастан, қор жинау құралы ретінде өз құндылығын жоғалтады. Егер долларға немесе теңгеге сатып алуға болатын тауарлар саны күннен-күнге төмендей берсе, яғни ақша құнсызданса, онда адамдар өте қысқа мерзімге оларды қорланудан жэне жинаудан бас тартады. КСРО азаматтарының жинақтары соның айқын мысалы, олар Одақтас Республикалар дербестігін алган кезде толығымен жогалып кетті. Қазақстан өз азаматтарының осындай жинақтарының елеусіз ғана бөлігін өтеді. Бүл акшаның құнсыздануының клас£икалық мысалы. Айналым құралы қызметінен және төлем құралы қызметімен салыстырғанда жинақ құралы ретінде ақша белгіленген мерзімге өз құнын сақтауы тиіс жэне міндеггі түрде нақты болуы тиіс. Бұл жинақтау қызметін негізінен толыққұнды нақты ақша (алтын, күміс, платина) атқарады, бірақ ол қағаз, несиелік ақшалардың өкілдерімен алмастырылуы мүмкін, жогарыда айтылғандай, гиперинфляция немесе дағдарыс кезінде өз кызметін жоғалтады.

    Жекелеген адамдар сияқты, мемлекет алтын қоры және халықаралык резерв қоры түрінде қорландыру қорын құрады, ол оған салыстырмалы экономикалық тәуелсіздікті кепілдейді, яғни мемлекет кез келген сәтте өзінің халықаралық міндеттемелері бойынша есеп айырысады.

    2005 жылдың I қаңтарына қарай Халыкаралык резервтік қор 1 млрд доллардан асты. Мұндай резервтерге ұлттық қор да кіреді, ол 5,3 млрд долларды кұрады.