Арнаулы салық режимдері

Салық жүйесінің  кеммшіліктерінің ішіңде кәсіпкерлік  қызметпен айналысатын тұлғалар қызметіне кедергі болатыны ішкі нүскауларға қол жетіспеушілігі кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлғалар салық оргаңдарыдағы үйымдастыру-жарлыкшы қужаттарымен таныс болу мүмкіндігі жоқ, ал кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлғалар өзінің заң бұзушылығына алып келеді, соңы кәсіпорынға айыппұл санкциялар салумен аяқталады. Мынадай окиғалар, салық органдары әділет басқармаларына тіркелместен дайындаған нұсқаулар бойынша қосымша алымдарды, кәсіпорындардан заңсыз ала бастаған. Кейбір кәсіпкерлер бұл нұсқаулардың шын мәнінде заңды заңсызына қарамастан төлемін жүргізе берген. Уақыт өте келе ол нұсқау тіркелместен алынып тасталады да, ал төлеген ақшалар салық төлеушіге қайтарылмайды. Міне осыңдай оқиғалар, ішкі нұсқаулықтарға кәсіпкерлердің қолының жетпеуінің салдарынан орын алған заңсыздықтардың пайда болуына алып келеді.

Қолданыстағы  салық жүйесінің тағы бір кемшілігі 1997 жылы кассалық әдістен аудару әдісіне  өту, мұнда салық аударылған ақша бойынша емес, өнімді сату ,тауар  және қызмет көрсету бойынша төленеді. Ал бұл өз кезегінде кәсіпорынның айналым кұралдарының "тоңуына" демек кәсіпкердің "келісім шарттарды тығуына" алып келеді. Осындай жағдайлар негізінен бюджетті кәсіпорынның есебінен аванстайды.

Сонымен қоса бухгалтерлік және салықтық есептеріне тәуелсіз қаржылық құжатар мен операцияларды толтыруға екі-үш есе артық қаражат және уақыт жұмсауы шағын кәсіпкердің жұмысын әлде кайда қиындатады.

 

1.2 Кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлеріне арналған арнайы салық режимінің экономикалық мәні

Нарық экономикасы  мен нарықтық қатынастар дамыған елдерде салықтар экономикалық процестерді жанама реттеушілердің ішіндегі ең тиімді құралдардың бірі болып табылады. 1995 жылға дейінгі Қазақстан Республикасыңдағы салық саясатында көптеген салық жеңілдіктері орын алған болатын, бірақ бұл жеңідіктердің нәтижесі көңіл толтырарлықтай бола алмады. Өйткені шектен тыс салық жеңілдіктерінің өзі экономикаға оң әсерін бере бермейді. 1995 жылы қабылданған салық кодексінде ол жеңілдіктерді алып тастап, оған басқаша сипат берді. Ал қазіргі кезде салық кодексіңде қай салаларға жеңілдіктерді беру керектілн және қандай мөлшерде беру керектігін зерттеп, сан соқтырарлық қателіксіз тиімді салық саясатын жүргізу мүмкіндігі бар. Әлемдік тәжірибедегі салық жеңілдіктерінің көптеген түрі, сол жеңілдікгердщ нөтижелері біздің кдтеліксіз салық рефоромаларын жүргізуімізге септігін тигізері белгілі болып отыр.

Әлемдік тәжірибеде салықтарды алудың үш жүйееі қалыптасқан. Олардың әр қайсысы қоғам мен  экономиканың дамуының белгілі бір  кезеңдеріне сәйкес келеді:

Аталған-жүйелердің көмегімен алынатын салықтар бұрынырақ мынадай экономикалық модельді құрады (сурет 1).

 

 

 

Сурет 1

 

Тиімділігі  жоғары деп есептелінген моделдің тиімділігі төмен еді.

Сондықтан мемлекет тиімділігі жоғары моделді жүзеге асырады (сурет2)

 

 

Сурет 2

 

 

Бұл моделдің негізінде мемлекет салық төлеушілермен делдалдар  көмегімен қатынасты тағайындады. Бірақ салық төлемдерінің төмен  болуына байланысты мемлекет келесі салық салу моделіне ауысты (сурет  3).

 

 

Сурет 3

 

Жоғарыда келтірілген  модель қазіргі кездегі салық  салу моделі болып табылады. Оның мынадай  кемшілік жағдайлары бар:

■ экономикалық қатынастар күштеу негізінде құрылғандықтан көптеген кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлғалар көлеңкелі экономикаға көшкен;

■ фискалдық қызмет аппаратының көп болуынан, мемлекет оларды ұстау бойынша көп қаражат жұмсауы қажет;

■ салық төлеушілер өздерінің салықты төлеуде тәртіп бұзбағандығын әрқашан дәлелдеп отыруы қажет, ал бұл өз кезегінде қосымша адвокаттар мен бухгалтерлердің болына әкеледі.

Ендеше осы  аталған кемшіліктерге орай, қазіргі  кездегі салық салу моделі жетілдірілуін  талап етеді. Ал біздің ұсынатын салық  салу моделіміз келесі түрге ие (сурет 4).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 4

 

Жоғарыда келтірілген моделдің артықшылықтары мынада:

• Мемлекет үшін экономикалық тиімді;
• Қолма-қолсыз есеп айыруларда банктердің рөлін арттырып, тауар
• Және қызмет ағамы қозғалысын бақылауды қажет етпейді;

- Қаржылық органдар  ақша қаражаты ағымы мен салық  түсімдеріне бақылауды бір уақытта жүзеге асырады.

Әрине қазіргі  кезде біз сол елдердегі салық  салу деңгейін Қазақстанның салық салу деңгейімен біртектестіре алмаймыз. Батыс елдерінде әлде қайда жоғары, осыған қарай салық ауыртпалығы  да, (жеке тұлғаларға) салық ставкалары бірдей болғанымен, әр түрлі.

Нарықтық катынастары  дамыған елдерде бюджеттің калыптасуындағы  жекелеген салық түрлерінің рөлі келесідей (пайыздық қатынаста): жеке табыс  салығы - 40 %, корпорациялық табыс  салығы - 10 %, әлеуметтік салық - 30 %, қосылған құн салығы — 10 %, кеден баж салықтары - 5 % және басқалары - 5 %.

Бұл ретте, Батыс  елдеріндегі тәжірибе олардағы бюджеттің  калыптасуында жеке тұлғаларға салық  салудың үлесінің жоғары екенін көріп  отырмыз.

Профессор — Лаффер бастаған американдық эксперттер теориялық тұрғыдан, егер табыс салығы 50 % пайыздан жоғары болса, онда фирмалармен және халықтың іскерлік белсенділігінің төмендеп кететіндігін дәлелдеді.

Бірақ теориялық тұрғыдан идеалды салық салудың идеалды  шкаласын есептеу мүмкін емес. Ол тек  тәжірибе жүзінде ғана түзетілуі мүмкін және керек. Бұл ретте, ұлттық, психологиялық, мәдени факторлардың да елеулі әсері барын айтпай кетуге де болмайды. Мысалы, американдықтардың ойынша, Швециядағы салық салу шкаласымен (75%) Америка Құрама Штаттарында ешқандай да капитал өндіріске салынбас.

Мысалы үшін, Ұлыбритания  заңнамаларында компанияның жылдық жиынтық табысынан салық салынатын  табысты анықтау үшін, заңдық тұрғыдан рұксат берілген барлық шығыстарды шегерімге  жатқызуға болады.

Соңғы жылдары Батыс елдерінің көпшілігінде, өндірістік жинаққа капитал ағымдарын арттыру үшін, жеке инвестицияларға ынталандыру шарасы ретінде салық жеңілдіктері көптеп қолданылуда. 80 жылдардағы көптеп енген салық жеңілдіктері белгілі инвестиция түріне бағытталған болатын.

Соңғы жылдары көптеген елдер, салық жеңілдіктерінен басқа, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларға табыс салығынан босату арқылы тікелей қаржылық көмек көрсетуге бар назарын салуда. Мысал үшін, Ирландияда 1984 жылы венчурлық компанияларға инвестиция салушыларға салық жеңілдіктері болған. 1979 жылы іскерлік кеңістігінен бағалы қағаз сатып алушыларға және инвестиция салушыларға салық несиесі ұсынылған.

Несие салықты есептеу  процесінің келесідей этаптарынан  өтеді, салық салынатын табыстың анықталуы және соның есебінен алынатын салықты есептеу. Несиелер өзіндік түрі бойынша шегірімдерге ұқсайды, бірақ ол салық салынатын табыстан емес есептелген салық сомасынан беріледі. Несиелердің келесідей түрлері көптеп кездеседі: шетелде төленген салыққа арналған несие — осы жеңілдікке қарай салық төлеуші өзінің барлық төлеуге міндетті салық сомасынан шетелде төлеген салық сомасын алып тастауға құқылы; инвестициялық несие — салықтың төмендетілуінен қалған үнемделген сомаға басқа инвестициялық салымдарды жүргізе алуы; халықтың жұмыспен қамтылуы үшін несие; және басқалары. Барлығы Америка Құрама Штаттарында осындай несиелердің 20-ға жуық түрі бар.

Келесі жеңілдіктің бірі салық төлеуді кейінге қалдыру. Олардың көпшілігі шекті мерзімде болады — 3-5 жыл (мысалы, табыстың бір  бөлігін келешекте инвестициялық салым жасау үшін резервке аудару), басқалары анықталмаған ұзаққа созылуы мүмкін - тіпті кей бір оқиғаларға дейін немесе кейбір жағдайларға дейін. Бұл жеңілдіктің ерекшелігі сонда, 12-14 %-ды кұрайтын салық төлеушілер үшін, 5-7 жыл салықтан босату бұл тіпті салықтан босатумен бірдей.

Ең соңғы жеңілдіктердің бірі салықтық төлемнен немесе салықтың кейбір түрлерінен босату. Көбіне белгілі  салықтан босатулардың ішіндегісі пайыздық босату, жергілікті басқару органдары  төлейтін,   (АҚШ); компаниялардың   кейбір   түрлерін салықтан босату (Люксембургте және Багам аралдарында), келтірілген зияндарға компенсация; капитал өсімі үшін табыстың белгілі бөлігін; белгілі мерзімде ұстап тұру шартымен сатылған мүліктен түскен табыс және тағы басқа.

Осы айтылғандарға қарап  мемлекеттің экономиканы тұрақты  дамуы үшін реттеу функциясындағы ең басты элементтің бірі салықтық реттеу екеніне тағы да көз жеткіздік. Ал жоғарыда әлемдік тәжірибе бойынша  қандай салық жеңілдіктері барына тағы да қысқаша тоқталып кеттім, өйткені бұл тараудағы мен көтергелі отырған арнаулы салық режимі бойынша мәселелерге олардың қатысы бар. Мен енді нақты қойғалы тұрған мәселелеріме көшейін.

Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын  жеке тұлғаларға салық салу механизімін  зерттей отырып, теориялық және тәжірибе қолдану тұрғысынан келесідей қорытындыларды жасауға болады:

• Экономикалық ілімде кез-келген елде жұмыс істейтін салық жүйесі жауап беруге міндетті талаптар құралған. Дамыған елдерде салықты қолдану  тәжірибесімен бекітілген нақтылықтың өзгеруімен олар әрқашан толықтырылып тұрады. Осыған қарай жалпы салық саясатының құрылу принциптері соның ішінде салық құрамы, оның құрылымы, қызметі, салықты жинау түрі, ставкалардың деңгейі және олардың басқа элементтері: елдің экономикалық дамуын; экономиканы мемлекеттік реттеу түрін; ЖІӨ масштабын бюджетті қайта бөлу арқылы анықтау сияқты құбылыстарды болжап анықтауға мүмкіндік береді.

• Салық салу тәжірибесінің жұмыс істеп келе жатқан көпжылдық тарихынан оның құрамын білдіретін және оның дамуды талап етуші салалардың бірі ол –кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлғалар. 0л бұл саланың спецификасын анықтауы керек, және оның құрылуында жүйелілік принциптерін сынға алуға болмайды. Жер салығы базасындағы бір каналдық салық жүйесі, ауылшаруашылық тауар өндіруші кәсіпорындардың қызметінің қаржылық нәтижесіне әсер ететін, реттеушілік қызметті жүзеге асыра алмайды және барлық факторларды назарға алуға мүмкіндік бермейді.

Кәсіпкерлік қызметпен  айналысатын тұлғаларға салық жүйесінің  дамуы оның оңайлатылуында емес, оның спецификасын жіктеуді есептей отырьш, жалпы жүйеге кіретін әр бір салықтың жұмыс істеуі механизімін жетілдіруде. Бұл жекелеген салықтардың ынталандыруының күшеюінде көрінуі, кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалардың бухгалтерлік есебіне негізделген олардың есептелу тәртібін енгізуде, барынша ыңғайлы салықтың формасын және төлеу мерзімін таңдаумен, мүмкін.

Атап өткен  мәселелерге мынадай ұсыныстар  келтіруге болады:

■ салық заңнамаларының көп өзгеруі және оған кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлғалардың бухгалтерлерінің ақпараттануға үлгермеуі және кәсіпқой бухгалтерді штатында ұстауға шамасының жетпеуі сияқты өз кезегінде өткір мәселелерді шешу үшін орталықтандырылған бухгалтерия сияқты коммерциялық ұйым ашу қажет деп есептеймін. Орталықтандырылған бухгалтерия Индия елінде өте тиімді қолдануда, онда тіпті 3 орталықтандырылған бухгалтерия ұйымы 100 мың кәсіпкерлік қызметтің есебін және есеп беруін жүргізіп отыр. Ал жеке кәсіпкерлер үшін оның жалақы беру мәселесі әлде қайда тиімді;

■ бір кәсіпқой бухгалтерді кәсіпкерлік қызметте ұстау кемінде 300 доллар еңбекақы төлеуді талап етеді, ал орталықтандырылған бухгалтерия коммерциялық ұйымында егер талапкер шағын кәсіпорындар көп болса, шамамен әр кәсіпорынға 50 доллар айына төлеуі мүмкін. Әрине бұл шағын кәсіпорны үшін өте тиімді. Сонымен қоса орталықтандырылған бухгалтерия заңнамалардың жиі өзгеруі, салық органдарымен жұмыс жүргізу, салық төлемдерін төлеу және кейбір көп шағын кәсіпорынның қолынан келе бермейтін кұжаттарды толтыру сияқты маңызды және даулы сұрақтарды шешеді.                                                                                                                                             

 

 

 

 

 

 

 

Тарау ІІ Кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлеріне арналған арнайы салық режимінің қолдану тәртібі экономикалық мәні

2.1 Арнаулы  салықрежимі және оның жүргізілу тәртібі

 

Арнаулы салық режимі - бұл салық төлеушілердің кей категорияларына салықтың жеке түрлерін есептеу мен төлеудің оңайлатылған тәртібімен жүргізілетін бюджетпен есеп айырысудың ерекше түрі.

АСР-і мыналарға  жүргізіледі: (қолданушылар)

• Шағын бизнес субъектілеріне;
• Шару қожалықтарына;
• Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға;
• Кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлеріне [12].

Біржолғы талон  негізінде ара-тұра сипатта қызметін жүзеге асыратын жеке тұлға, патент негізінде қызметін жүзеге асыратын жеке кәсіпкер, оңайлатылған декларация негізінде қызметін жүзеге асыратын жеке кәсіпкер және заңды тұлға шағын бизнес субъектілері болып табылады.  

Шағын бизнес субъектілері әлеуметтік салықты және корпорациялық немесе жеке табыс салығын есептеу мен төлеудің оңайлатылған тәртібін белгілейді.