Корреляциялық зерттеу біріне
бірі бағынбайтын өлшемдер зерттеушілер
тобына бөлінеді. Корреляциялық зерттеу
жоспары квазиэксперименталды жоспардың
түрі болып есептеледі. Тест өтетін
топтар эквивалентті шартта болуы қажет.
Зерттеу жұмыстарының практикасында
параметрдің уақытша корреляциясын
анықтайды.
Бұндай зерттеудің үлгісі болып лонгитюд
зерттелуі есептеледі.
Лонгитюдті зерттеу- ол уақытаралық
вариант. Квазиэксперимент пен корреляциялық
зерттеулер бағынышты жеке анықтау
қажет.
Корреляциялық жоспар зерттелуі
параллелепипед ретінде, әр шеті зерттулеші,
операция, уақытша этапы болып
есептеледі.
Ненгізгі корреляциялық зерттеулердің
түрлерін анықтауға болады.
1. Екі топты салыстыру.
Бұл жоспарды шартты түрде корреляциялық
зерттеуге жатқызады. Бұл зерттеу екі
табиғи топтың психологиялық қасиетін
анықтау үшін қолданады. Мысалы, ер адам
мен әйел адам арасында экстроверсиялық
айырмашылығын анықтау. Ол үшін екі репризентті
таңдау жасап, ЕРА тест арқылы өлшеу өткізуіміз
керек. Екі топтың орта нәтижесі Стюдент
t- критеримен салыстыру керек. Керек жағдайда
дисперсия көрсеткіші мен экстраверсия
критерииін салыстырады. Екі топты салыстыру
артефакт қатарын корреляциялық зерттеулеріне
қатысты. Біріншіден, топтың таңдап алған
критериіне бөлінеді.
Екіншіден, өлшемдер әр түрлі уақытта
өтеді.
Корреляциялық зерттеудің негізі зерттелушілер
Х тестілер. Бұл зерттеу статистикалық
мағынасының бір бірінен бағыныштылығын
көрсетеді.
2. Кроссмәденизерттеулер топтардың салыстыру
болып табылады. Психогенетика сақталған
жерде кроосмәдени психология басталады.
Психологиялық зерттеудің нәтижесі болып
белгілі генотиптің қосылуы болады.
Корреляциялық зерттеу теориясы Пирсон
ойлап тапқан корреляциялық деп аталу
себебі бұл зерттеуде екі немесе бірнеше
статистикалық байланыстың бекітуімен
теріске шығару гипотезасы зерттеледі.
Екі ауыспалы корреляцияның болуы гипотезаны
шығаруды ұйғарады. Ал корреляцияның жоқ
болғандығы себеп салдар ауыспалы байланыс
гипотезасын жоққа әкеледі.
Екі өлшем арасындағы корреляциялық байланысын
ажырататын бірнеше интерпретация болады.
3. Психология ғылымының әдісін жоспарлауда
зерттеудің 4 облысы бар деп есептеледі.
Бірінші облысы көп өлшемді эксперимент.
Бұл зерттеу дәстүрлі схемалардың қортындысы
ретінде көрсетеді. Жай эксперимент кезінде
бір ауыспалы тәуелсіз емес эксперимент
екінші тәуелдіге әсерін тигізеді.
Көп өлшемді эксперимент m x n схемасына
сәйкес мұнда m- тәуелсіз ауыспалы саны,
n- тәуелді ауыспалы саны 2 тәуелді, x тәуелсіз
ауыспалы қолдануы байланысын көрсетеді.
Психикалық көп өлшемді эксперимент өте
қиын және автоматты жоспарлауды қажет
етеді және компьютерде бағдарлама нәтижесін
көрсету керек.
Екінші зерттеу облысы болып жеке психологиялық
эксперимент дифференциалды психологиядағы
эксперимент болады.
Бұл эксперименттің мақсаты бір қалыптағы
ситуациядағы жекелеме айырмашылығын
көрсету. Көп өлшемді зерттеу негізі гипотезасы
болып шартты ой ретінде шығады.
Үшінші облысы болып кроссмәдени зерттеулер
жатады. Бұл зерттеу индивидтің іс- әрекетін
салыстыруға пайдалану үшін өткізіледі.
Табиғи дамудың факторлары мен
фоны бұл зерттеуде тәуелсіз ауыспалы
болады.
Төртінші бөлігі болып психогенетика
болады. Психологияда осы термин мынадай
ұғымдарды түсіндіреді:
Социоэкономикалық, мәдени және әлеуметтік
психологиялық шарт коррелляциялық зерттеулерде
барлық өлшемдер ауыспалы тәуелсіз.
Корреляциялық зерттеулер өлшеулер ретінде
бірінен бірі тәуелсіз зерттеулер тобына
жатады. Зерттеудің статистикалық
гипотезасы.
Статистикалық гипотеза- алынған нәтиженің
таңдалған статистикалық модельге қаншалықты
сәйкес келетіні туралы ұйғарым.
Статистикалық гипотезаларды тексеруден
кейінгі барлық мүмкін шешімдер өте ықтимал.
Статистикалық критерийлерді қолдану
қажеттілігі үлкен және кіші іріктемелердің
қауіптілігін тудырады. Эксперимент психологиялық
гипотезаны тексеру құралы болып табылады.
Психологиялық гипотеза тағдыры туралы
шешім эксперимент нәтижелерін интерференциялау
негізінде қабылданады. Эксперименттің
соңғы нәтижелері берілген психологиялық
өлшеулерді таңдап алынған математикалық
модель шеңберінде талдаумен анықталады.
Модель таңдау және одан кейінгі статистикалық
гипотезаларды тексеру тізбегі.
Мынадай схеманы көрсету пайдалы: психологиялық
гипотеза—мәліметтерді жинау және өңдеу
– статистикалық гипотезаларды ұсыну
және тексеру—психологиялық интерпритация—қорытынды.
Зерттеуші бақылау және эксперименталды
топтардың айырмашылық гипотезасын бекітуге
тырысады.
Топтардың теңдігі туралы гипотеза- нольдік
гипотеза.
Статистикалық тұжырым шешімінің әр түрлі
варианттары болуы мүмкін.
Зерттеуші статистикалық нольдік-
гипотезаны бекітіп немесе теріске шығара
алады.
Оның 4 баламасы болу керек:
1) дұрыс нольдік- гипотезаны қабылдау.
2) жасалған нольдік- гипотезаны теріске
шығару.
3) жасалған нольдік- гипотезаны қабылдау.
4) дұрыс нольдік- гипотезаны теріске шығару.
Статистикалық гипотезаны теріске шығару
немесе бекіту экспериментті гипотезаны
қабылдау, бекіту шарты болмайды. Егер
статистикалық гипотеза жоққа шығарылса,
зерттеуші әр түрлі іске асырады. Ол экспериментті
аяқтап жаңа гипотеза шығаруға тырысады.
Жеке жағдайда экспериментке дайындау
өте қызықты іс.
Эксперименталды нәтиже психологиялық
обьектілер басқа да жағдайларға өзгермейді.
1. Обьектілер сәйкес жалпылау.
Популяцияның психологиядан тыс мінездемесі
екі түрге бөлінеді:
1) биологиялық
2) социомәдени
Негізгі биологиялық мінездемеге адамның
жынысы, жас шамасы, нәсілі, деңсаулығы
жатады. Дифференциалды психологиялық
зерттеуге екі ауыспалы өзгерістер көрінеді.
Социомәдени ерекшеліктер екінші нәтиженің
жалпылауы болып табылады. Басқа ұлттарға
және мәдениетіне зерттеу жүргізіледі.
Эксперименттің нәтижесіне білім деңгейіне,
кіріс, нәсілділігі, әсер етеді. Проблеманың
шешілуі зерттеудің жоспарынан, талаптың
репрензентантығына байланысты.
2. Зерттеу жағдайы. Психологиялық зерттеуде
зерттеушінің іс әрекет жағдайы, тапсырманың
ерекшеліктері маңызды орын алады. Эксперимент
нәтижесі болып зерттелушінің психофизикалық
зерттелуі әсер етеді.
3. Зерттеуші. Психология басқа ғылымдарға
қарағанда зерттеушінің жынысы, ұлтына,
жасына, жеке- психологиялық ерекшелігіне
байланысты.
Қорытындылай келе, зерттеуші гипотезаға
байланысты 2 қате жіберуі мүмкін:
1) Жасалған эксперменталды гипотезаны
қабылдау.
2) дұрыс гипотезаны теріске шығару.
Зерттеушіні зерттеу нәтижесін қорытындылаған
кезде қауіп тосып тұрады:
1) Таңдау ерекшеліктері
2) Экспериментің маңызы
3) Зерттеушінің жеке тұлғасы
Зерттеудің екі стратегиясы болуы мүмкін:
1) генерализацияның шеңберін азайту
2) индуктивті жол таңдау
Эксперимент – сын мен идеяларды жинақтауда
жақсы әдіс.
Қолданылғын әдебиеттер:
1) Дружинин В.Н. Экспериментальная
психология: Учебник для вузов:-СПБ: Питер
2003 год;
2) Немов Р.С. Психология книга 3М.1998 год;
3) Сатиева Ш.С. Эксперименталды психология,
Семей 2006 жыл;