Дене тәрбиесі жатығуларының сипаттамасы

Қозғалыс шегі. Қозғалыс шегі – бұл қозғалу тербелісінің адымы. Дененің немесе оның бұлшегінің тепе-теңдік жағдайынан барынша аулақтап барып өшеді. Қозғалыстың шегі бүрыш өлшемі мен (градуспен), түзу өлшемімен (қадам ұзындығымен), шартты белгілермен (жартылай отыру), сыртқы заттармен (еңкейгенде еденге қолын жеткізу) немесе өз денесіндегі белгілерге қарай (еңкейгенде тізесіне қол жеткізу) анықталады. Қозғалыс шегі буындарының құрылымына бұлшықеттер мен сіңірлердің созылмалдығына байланысты болады. Бұлшық еттердің белсенді жиырылуы арқылы мүшелердің қозғалысқа түсуін белсенді қозғалыс деп атайды. Қозғалыстың енжарлығы сыртқы күштердің әсерінен пайда болады. Енжар қозғалыстың көлемі белсенді қозғалысқа қарағанда үлкен қозғалыстың ең үлкен шегіне жету үшін бұлшық еттердің, сіңірлердің барынша үлкен көлемде жиырылып, созылуына бағытталған қосымша бүлшық ет күші қажет болады. Егер қозғалыс шегін шектен тыс ұлғайта берса, бүлшық еттер мен сіңірлерге зақым келуі мүмкін. Шегі әр түрлі қозғалыстарды белгілеу үшін «серпінді» және «ұсақ» терминдерді қолданады. Шегі үлкен қозғалыстар – серпінді, шегі қысқа қозғалыстар – ұсақ деп аталады. Қозғалыс шегі немесе бағыты алға қойылған қозғалыс міндетіне сай келмеген жағдайда мұндай қозғалыстардың дәлдігі төмен қозғалыстар деп атаймыз.

Кеңістік, уақыттық сипаттамалар. Қозғалыс жылдамдығы дененің немесе оның бөлшегінің жүріп өткен жолының ұзақтығы мен оған жіберілген уақыттың көлемі арқылы айқындалады. Жылдамдық метрдің секундқа қатысы арқылы өлшенеді. Жылдамдық жолының барлық бөлшегінде бірдей деңгейде болса мұндай қозғалысты қалыпты деп атайды. Егер ол өзгеріске түссе, қозғалыстың мұндай түрі әртүрлі жылдамдықты болып саналады. Уақыт бірлігінде жылдамдықтың өзгеруі жеделдету деп аталады. Ол қолданылу сипатына қарай жағымды не жағымсыз болуы мүмкін. Қозғалысты жүзеге асыру процесінде жылдамдықта, жеделдікте өзгеруі мүмкін. Тұрақты жылдамдықтағы немесе тұрақты жеделдіктегі қозғалыс сиреп кездеседі. Сауатты орындалған дене жаттығуларында, жылдамдықтың кенет, күрт  өзгеруі бола бермейді. Бүкіл дененің қозғалыс жылдамдығы оның жекелеген бөлшектерінің қозғалыс жылдамдығына және басқа да факторларына (аяқ-қолдың ұзындығына, сыртқы ортаның қарсылығына т.б.) тәуелді болады. Жылдамдық жоғары болған сайын нәтижеде үлкен, әйткенмен жақсы нәтижеге қол жеткізу үшін, көп жағдайда жоғары қарқынды жылдамдыққа қарағанда қалыпты жылдамдық әлдеқалай тиімді болады. Қозғалыс жылдамдығы еркін (өрге қарай) және мәжбүрлі (төмен қарай) болуы мүмкін. Дене мәдениеті процесінде жаттығушыларды қозғалысты басқаруға оны процесс барысында үйретудің мәні зор.

Уақыттық сипаттамалар. Уақыттық сипаттамаға жаттығулар мен оның элементтерінің жекелеген статикалық жағдайлардың ұзақтығы және қозғалыс ырғағы жатады. Дене жаттығуларын орындау кезінде техниканың жекелеген элементтерін атқару, түрлі ұзақтықта жүреді. Жаттығу ұзақтығының көлемін, оның жекелеген элементтерін орындауға жіберетін уақытты білген жағдайда жүктеменің жалпы көлемін анықтауға және реттеуге болады.

    Темп (ырғақ) – бұл қозғалыс циклінің қайталану жиілігі немесе уақыт бірлігіне шаққандағы қозғалыстың саны мысалы, (аяңдап жүру ырғағы минутына 120-140 қадамына тең). Қозғалыс ырғағы дененің қозғалатын бөлшегінің салмағына тәуелді болады мысалы (дене секундына 1-2 қозғалыс жасаса, саусақтар осы мезгілде 8-10 қозғалыс жасайды). Ырғақтың өзгеруіне қарай қозғалыс құрылымы өзгеруіне қарай қозғалыс құрылымы өзгеруі де мүмкін. Айталық ырғақ белгілі бір шектен артық болса, аяқ жүгіріске айналады. Әрбір адамның қозғалыс ырғағы дербес болады. Ол ағзаның ерекшелігіне (бойына, салмағына, жүйке-жүйесіне), ал адамның тұлғалық сипатына (белсенділігіне, т.б.). Сондай-ақ қозғалыс түрін меңгеру деңгейіне байланысты болады. Дене жаттыңғулары мен жүйелі айналысу нәтижесінде қозғалыстың атқару ырғағын өзгертуге болады.

Динамикалық сипаттама. Адам денесінің қозғалысына әсер ететін күштер ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі күштерге тірек-қозғалыс аппаратының енжар мөлшелері жатады (бұлшықеттердің созылмалылығы, элластикалар және т.б.). Қозғалыс аппаратының белсенді күштері (бұлшық еттердің тарту күші). Реактивті күштер жылдам қозғалу процесі кезінде дене мөшелерінің тізбектеле әрекет жасауы арқылы пайда болатын күштердің бейнелі көрінісі жатады.

Сыртқы күштерге адам денесіне сырттан әсер ететін күштер жатады:

1)     Өз денесінің салмақ күші ;

2)     Тірек-қозғалыс реакциясының күші;

3)     Сыртқы ортаның (судың, ауаның, құмның) қарсылық күші және физикалық денелердің қарсылығы (күрес үстіндегі қарсыластар акробатикадағы партнерлар);

4)     Сырттан ауырлық түсуі (допты ұру, штанганы көтеру) ауысатын денелердің энерциялық күштері.

3.Дене жаттығуларын қалыптастыру.

Топтастыру дегеніміз – белгілі бір қасиеттеріне қарай дене жаттығуларын топтарға және одан да кіші бөлшектерге жіктеу болып табылады. Жалпы топтастыруға ден тәрбиесі құралдарының тарихи қалыптасқан жүйесі мен оларды қолдану әдістері негіз болып табылады:

1)     Гимнастика;

2)     Қимылды-ойындар;

3)     Спорт;

4)     Туризм.

Бұл топтардың әрқайсысының мақсаты, маңызы болады. Олар одан әрі қарай шағын бөлшектерге жүктеледі.

Гимнастика    ерекшелігі болып табылатын қасиеттер:

1)     Дененің түрлі бөлшектеріне;

2)     Жекелеген буындарға;

3)     Бұлшық ет топтарына (бұлшық еттерді босату және созу т.б.)

4)     Таңдап әсер ету.

Денеге түсетін салмақты дәл анықтау мүмкіндігі, жаттығулардың алуан түрлілігі құралдар мен снарядтарды пайдалану. Музыка ырғағымен жаттығулар жүргізу. Гимнастиканың осындай ерекшеліктері оны дене дайындығы мен денсаулық жағдайы алуан түрлі әр жастағы адамның пайдалануына мүмкіндік береді.

Қимылды-ойындар. Дене жаттығуларының басқа түрінен жаттығушылармен ойын жетекшілерінің қимыл-ойындарын ұйымдастыру ерекшелігі арқылы бөлектенеді. Ойын үстінде балалардың қызметі образды-сюжетке немесе ойын тапсырмасына негізделіп ұйымдастырылады. Онда жағдайдың күрт өзгеруі кезінде мақсатқа жету ескеріледі. Ойын іс-әрекеті кешенді сипатта болады және түрлі қозғалыс әрекетінің (жүгіру, секіру т.б.) араласып келуі арқылы атқарылады. Ойын үстінде қиымыл әрекеттері бөлеиді, дененің төзімділігін қасиеттерін сондай-ақ моральдық еріктіліктері дамиды.

Спорт. Барынша жоғары нәтижеге жетуге бағытталған. Жарыстарға қатысуды көздеген жүйелі жаттығуды қарастырады. Спорт адамның дене және рухани күштеріне қатты талап қояды. Сондықтан онымен жас дамуының белгілі бір кезеңіне жеткен жәнеден дайындығы тиісті деңгейде болатын адамдар ғана айналысады. Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесіне тек жекелеген спорт жаттығулары ған пайдаланады (шаңғы, велосипед, коньки, суда жүзу және т.б.). балалардың жас ерекшелігін ескере отырып,  дене тәрбиесінің басты міндеттерін шешуге мүмкіндік туады.

Туризм. Қозғалыс әдеттері және дене қасиеттері табиғат жағдайында дамытуға мүмкіндік береді. Мектеп жасына дейінгі балалардың серуенді ұйымдастыру кезінде қозғалыстың түрлі тәсілдері пайдаланылады: жаяу, шаңғымен, велосипедпен және т.б.  Жол үстінде аялдамаларды әр түрлі дене жаттығулары доп ойнау, қимыл-ойындарымен айналысу және т.б. қолданылады.

Құрылымдық белгісі арқылы құрастырылған: циклді, ациклді және аралас типті жаттығуларды біріктірген топтастыру тәсілі қолданылады.

Циклді қозғалыстар. Жүру, жүгіру, жүзу, шаңғы, коньки тебу циклдарының заңды жүйелігі және циклдағы қозғалыс элементінің байланысы арқылы қолданылады.

Ациклді қозғалыстар. Лақтыру, секіру т.б. Әрбір  жаттығу аяқталған әрекет болып табылады.

Аралас қозғалыстар. Жүгіріп келіп секіру, циклді және ациклді жаттығулардың араласып бірігіп кетуі.

4.Спорттық жаттығулардың жалпы сипаттамасы.

Балабақшалардың бағдарламасында шаңғы, коньки, шана, велосипед, самокат, спортроллер, тербеткіш, әткеншек, корусел тебу, әткеншек тебу, жүзу т.б. спорттық жаттығулар көзделген. Бұрлардың бәрі бұлшық еттердің негізгі топтарын нығайтуға, сүйек, жүрек, қантамыр, тыныс алу, нерв системаларын шынықтыруға көмектеседі. Оның үстіне жаттығулар процесінде дене қасиеттері: ептілік, шапшаңдық, көзбен мөлшерлеу, тепе-теңдік, күш, төзімділік дамиды.

1.Шаңғы

Балабақша бағдарламасында шаңғымен жүруге естиярлар тобынан бастап үйрету көзделеді. Егер балабақшадағы жағдай жақсы болса және балалар ата-аналарының байыптылығымен бірқатар тәжірибе алса, онда жаттығуды балалардың кішкентай кезінен бастап жүргізуге болады. Ата-аналарды өз балаларын үйретуге белсенді түрде қатыстыру үшін тәрбиешілер жиналыстарында балалар үшін шаңғыны, таяқты таңдап алу, шаңғының аяќ киімге бекіткіші киі мен аяқ киімге қойылатын талап жөнінде шаңғыны сақтау және оны күтіп ұстау жөнінде әңгімелейді. Бұған қоса, ата-аналарға шаңғымен жүрудің әр түрлі әдістерінің техникасы бұрылыстар, төбеге көтерілу, және одан төмен қарай сырғанау методикасы туралы айту тиімді болады. Ересектер балалар үшін үлгі болуы үшін ата-аналарға балаларды шаңғымен жүруге үйрету жөніндегі және өздерінің дағдыларын жетілдіру жөніндегі әдебиеттер ұсынылады. Тәрбиешілер ата-аналарға балаларды шыңғымен жүруге, қашан және қай жерлерде үйрету дұрыс екендігі жайлы кеңес беру керек. Балаларды шаңғымен жүруге үйрету алдында әңгіме өткізілу керек, әңгімелесу кезінде жаттығулардың маңызы, олар үшін арнаулы киім мен аяқ киі туралы түсінікті етіп айту қажет. Бұған қоса, балаларға шаңғымен жүрудің бұрылу, өрлеу, төмен қарай жылжу әдістерінің қайсысына үйретілетіні шаңғымен қай жаққа серуендеу ұйымдастырылатынын айтуы керек.  Одан кейін балаларда шаңғыны әртүрлі әдістермен: иыққа салып, қолтыққа қысып немесе қолға ұстап алып жүруге , шаңғыны кию мен шешуге үйретеді. Әуелі тәрбиеші бұлардың қалай жасалатынын көрсетеді және түсіндіреді. Сонан кейін балалар өз беттерімен қайталап жасайды.

2.Коньки

Конькимен сырғанау бұлшық еттерінің негізгі топтарын әсіресе, аяқ бұлшық еттерін дамытады, жүрек, қан тамыр, тыныс алу жүйесін күшейтеді, ағзаны шынықтырады, зат алмасуды жақсартады, дене қасиетін (шапшаңдық, ептілік т.б.) ерік-жігер қасиетін (батылдық, табандылық) қалыптастыруға көмектеседі. Мектеп жасына дейінгі балалар мұздың үстінде сырғанауды және мәнерлеп тебудың қарапайым элементерін орындауды өте ерте (шамамен 3 жасынан бастап) үйрене алады. Бірақ балабақша жағдайында сәбилер тобындағы баларға коньки тебуді  ұғындыру   қиын болады, өйткені олардыњ тізе, тобыќ буындары µте єлсіз жєне жараќаттану ќаупін болдырмау үшін білікті басшылық талап етіледі. Кішкентай балалар ересектердің көмегінсіз ботинканы кие алмайды немесе оның бауын өткізіп байлай алмайды. Сондықтан балабақшада коньки тебуді үйрету 5-6 жастағы балалармен жүргізіледі. Бөлмеде конькимен жєне конькисіз өткізілетін дайындық жатығуларына үлкен көңіл бөлінеді. Бұл тепе-теңдікті дамытады. Аяқ, жамбас, сан, табан, тізе буындарын нығайтады. Сондай-ақ қозғалыс техникасын игеруді жеңілдетеді.

3.Шаналар

Балаларды сырғанау әр түрлі қимылдарды (жүру, жүгіру) өзіне қамти отырып, бұлшық етттердің негізгі топтарын нығайтуға, жүрек қантамыр, тыныс алу жүйелерін дамытуға, зат алмасуларды күшейтуге, шынығуға көмектеседі. Оның үстіне балалрдың дене және ерік-жігер қасиеті, сондай-ақ жағымды эмоциялары дамиды.

Балаларды бірін-бірі шанаға мінгізіп, сырғанауға, шананың жанында әр түрлі жаттығуларды орындауға, шананы жотаға алып шығуға және әр түрлі қалыпта (отырып, етпеттеп жатып, түрегеп түрып) және қосымша тапсырмаларды орындап шанамен төмен қарай сырғанауға үйретіледі.

Сәби жастағы балаларды шанамен ересектерге сырғанатады. Балалар үш жасында шаналарына қуыршақтарын отырғызып, қар салып, жіппен сүйреп жүреді. Неғұрлым ересек жасында балалар тура жолмен, шеңбермен айналдырып, бұралаң жолмен бірін-бірі сырғанатады және әр түрлі тапсырмаларды орындайды. Жотадан төмен қарай сырғанау кезінде балалар (жарақаттанып қалмау үшін) белгіленген ережені орындауы керек (алда кеткен бала сырғанақты шетіне жеткенше асықпай күтуі, сырғанаққа шалқасынан жатпайы керек).

4.Велосипед

Балаларды үш дөңгелекті велосипедті тебуге бес жасынан бастап үйретеді: оларды машинаға қалай отыруға жєне одан түсуге, тура, биік, бұралаң жолдармен айдаған кезде велосипедті жүргізе білуге, оңға, солға, артқа, бұрылуға, тежеуге, тоқтауға ұйретеді. Үйрету кезінде төмендегіше жүйелілікті сақтау тиімді болады: велосипедті тура бағытпен, оңға, солға, артқа бұрып жүргізу, шеңбермен айналып, бұралаң жолмен жүргізу, ересектердің көмектесуімен тура жолмен оңға, солға, бұрылып айдау, велосипедке отырғызу және одан түсу, велосипедті әдетінше тура жолмен оңға, солға, артқа бұрылып тебу өз бетінше, шеңбермен айналып, бұралаң жолмен айдау, қосымша тапсырмаларды орындап айдау.

5.Тербелмелер, әткеншектер, коруселдер

Жаттығулардың бұл түрлері сезім мөшелері аппаратын дамытады, қызбалықты бәсеңдетеді, шапшаңдық тұрақтылығын дамытады, бұлшық еттерді нығайтады, дене қасиетін жетілдіреді, батылдықты дамытады.

Балаларда тербелмелер, әткеншектер, коруселдер болуы қажет және барлық балаларға оларды пайдалануды үйрету керек. Әуелі тербелу, теңселу ережелері балаларға істеп көрсету және түсіндіру, қажет болған жағдайда тікелей көмектесу, ал одан кейін көбірек дербестік беру керек, бірақ белгіленген ережелердің сақталуын бақылау қажет.

6.Жүзу

Мектеп жасына дейінгі балаларды жүзуге мынадай әдістермен үйретуге болады: қолды судан шығармай ептеп кроль әдісімен жүзу, қолды судан шығара етпеттеп кроль әдісімен жүзу, шалқалап кроль әдісімен жүзу. Балалар жүзуді біршама тез игереді. Оларда ересектерге қарағанда тері асты қабаты көбірек дамыған, осының арқасында олар суда жақсы қалқиды. Бірақ мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде жүзуге үйретуді ұғындыру қиын, сондықтан тәрбиешілер жүзуге дайындауды ғана жүзеге асырады. Сонымен бірге өз балаларын көрсетілген әдістерге үйрете алатын ата-аналармен жұмыс жүргізіледі.