Экскурсияның дайындық әдістемесі

                                                     Кіріспе

Зерттеу өзектілігі. Экскурсия- бұл сөз әрбіріміздің туристік жорықтарымыз, жаңа жерлермен танысуымыз, эмоционалды көңіл күйіміз жайлы ойлармен байланысты. Барлық өмірінде бірде бір экскурсияға қатыспаған адамды елестету қиын. Балабақшаларда кішкентай балаларды экскурсияға зообаққа жыртқыш аңдарды көруге, күздің түскен жапырақтарын гербарий жасау үшін жинауға апарады.Мектептерде оқушыларды музейлерге, кәсіпорындарға, қала бойынша экскурсия жасауға апарады.Үлкейген кезімізде біз өзімізге жаңалықты, аз танымал, қызықты жерлерді көруге экскурсия жасаймыз. Экскурсия өмір бойы бізбен жүреді. Экскурсия- туризмнің өзегі. Тек қиын спорттық жорықтар аң аулау мен балық аулау сияқты аз мамандандырылған турлардан басқасы. Қалған туризм түрлерін ұйымдастырғанда мәдени, археологиялық, ботаникалық, ғылыми, экологиялық, танымдық және басқа экскурсиялар жорық бағдарламаларына кіреді.

Курстық жұмыстың зерттеу нысаны. Бұл ғылыми бағыт экскурсия ісі тарихының дамуын, экскурсия дайындау мен өткізудің әдісін, экскурсияның педогогикалық және психологиялық негізін, экскурсия жұмысын ұйымдастырылуын оқытады. Табиғи экскурсия тақырыптық экскурсияға жатып,  табиғатты жақсы көретіндер арасында өте талап етілетін әрі кең мәнге ие. Солардың арасында ең танымалы қиын рельефті аймақтарда, әсіресе экскурсиялық объект болып табылатын  назар аударарлық тау қарғалары, сарқырамалар бар тау аймақтарында.Сонымен қатар саны азайып бара жатқан, мемлекеттің қорғауындағы жануарлар мен өсімдіктері бар табиғи парктер мен қорықтар арасындағы экскурсиялар да біршама сұранысқа ие. Мемлекеттік табиғи қорық қоры- қоршаған ортаның табиғи эталондар, реликтілері, ғылыми зерттеулерге, ағарту білім беру ісіне, туризмге және рекреацияға арналған объектілері ретінде экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше құнды, мемлекеттік қорғауға алынған аумақтарының жиынтығы.

   Зерттеудің мақсаты. Табиғи қорықтарда экологиялық экскурсия жүргізудің мақсаты- табиғи ландшафттылар эталонын мұндағы тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен қоса сақтау, табиғат кешендерінің табиғи даму заңдылықтарымен экскурсанттарды таныстыру.

   Зерттеудің құрылымы. «Табиғи қорықтарда саяхат жасаудың методикалық әдісі» атты курстық жұмысым 3 бөлімнен және 6 бөлімшеден тұрады. Бірінші бөлімде саяхат жасаудың методикалық әдістеріне тоқталып, екінші бөлімде қорықтарда саяхат жасау туралы ал үшінші бөлімінде жалпы қорықтарға шолу жасалынады.

I. Экскурсияның дайындық әдістемесі

1.1. Қорықтарда экскурсия  жүргізу ісінің  әдістемелік негіздері

   Экскурсия дайындаудың мақсаты мен әдістемесінде арнайы  шығармашылық топ керек. Оның құрамында 3-7 адам болады.Тақырыптың қиындығына байланысты тәуекел өзгерістер де болып отырады. Экскурсоводтар көбіне мекемелерде жұмыс істейді. Әсіресе, мұражайдың ғылыми қызметкерлері. Әдістеме (гректің метод сөзінен тараған) «бір нәрсеге баратын жол»- бұл зерттеу және тану жолының теориясын оқу деген мағына білдіреді. Кең мағынада жұмысты орынды өткізу, қандай да бір тапсырманы шешу, алға қойған мақсатқа жету тәсілінің жиынтығы. Қорықтарда экскурсия жүргізу әдісі бірнеше дербес, өзара бөліктерден тұрады:

1. Экскурсанттар үшін жаңа тапсырыс дайындалған ідістеме;

2. Қорықтарда экскурсия жүргізуге даярлық;

3. Қорықтарда экскурсия өткізудің әдістері;

4. Экскурсиядан кейін болатын жұмыстың әдісі;

Қорықтарда экскурсия  жүргізудің әдісі 2ге бөлінеді: көрсетілім және әңгімелеу. Әңгімелеу ерекшеліктері:

• Әңгімелеу экскурсиялық топтың қозғалу жылдамдығына қарайды;

• Әңгімелеу экскурсанттардың көз алдында тұрған оъектіге ғана жүргізіледі;

• Әңгімелеуге қолданылатын ақпараттар « экскурсовод портфелінде» жинақталады;

• Нақтылық;

• Экскурсовод өзінің берген анықтамасын өзі дұрыс білу керек;

• Экскурсияға негіз болатын нысандардың ерекшелігін, тарихи маңыздылығын айту арқылы экскурсанттарды қызықтыру;

 Көрсетілімді ұсыну принциптері:

Экскурсанттардың қызығушылығы- өздерінің көздерімен көріп, қолдарымен ұстап, жәдігерлермен танысуға деген  ынтасымен жеткізіледі.Дыбысты тарихи- мәдени ақпараттар арқылы да жеткізіледі. Қосымша графиктер, суреттер, кестелер береді.

1.2 Объектілерді көрсетудің мінездемесі

   Экскурсиялардың өткізу әдістемесі бағытталған экскурсиялардың ұстауы жеңілірек, меңгеру экскурсанттарға көмектесу үшін. Әдістемелік қабылдаулар арқасында мыналар істеледі , көрсету екі топтарға бөлінеді - қабылдауына бөліседі және әңгіме қабылдаулары , бірақ әдістемелік қабылдаулардың күрделі таптастырулары тағы көбірек тәжірибе, қолданулар талап етеді : олардың тағайындауымен , уақыттардың және қолдану орынына және т .б.

   Мақсат әдістемеліктердің дәрісхана білімдерінің хабарлау экскурсиялық әдісі ең жақсы әрекеттілігі қабылдаулардың - қамсыздандыруы . Әдістемелік қабылдаулар қаралған бола алады бірнеше аспект : үйлесімді тәсіл сияқты айқын әрекеттердің орындалулары , құрал сияқты объекті белсенді бақылауына енжар байқау айналулары экскурсанттармен ; негіз сияқты процестің ауызша хабар трансформациялары көрерменді ; негіз сияқты талдауды және экскурсияларға синтезді жәнет.б.

   Барлық әдістемелік қабылдаулар , дұрыс қолдану қайсылардың экскурсовод кәсіпшілік шеберліктері негіздерден біреуіннің құрастырады , өз тағайындау келесі бейнемен бөлімшеленген болуға алу :

- экскурсия қабылдаулар  - басқаруының ( көрсету және әңгіме );

- қабылдаулар , бағытталғандар  шарттардың жасауына үшін экскурсия  нәтижелі өткізулері .

   Әдістемелік қабылдаулар подразделяются олардың тағайындауының тәуелділікте бірнеше тобының : экскурсовод аралық берік контактілер орнату әдістемелік қабылдаулар , мақсат экскурсоводқа қайсылардың - көмектесу және экскурсанттармен ; қабылдаулар , мақсат қайсылардың бақылайтын объектіге дәрісхана тұрақты назарының жету ; қабылдаулар , әңгімеге назар  бекітуші , айқын сұрақтарға назар экскурсанттарда қоздыратындар ; қабылдаулар , экскурсиялық материал көрермен қабылдауы қамтамасыз етушілер .Саяхаттың функциялары:

-ақпараттық білім функциясы.Әрбір  экскурсия жүргізу кезінде экскурсанттарға  білім береді.

-  Тәрбие функциясы.  Экскурсия кезінде жүргізушінің  эмоциялық компоненті арқасында  экскурсияға патриоттық, эстетикалық,  моральдық, еңбек және физикалық  тәрбие элементтері беріледі.

- Ойын-сауық функциясы.  Әрбір экскурсия ол бос уақытты  өткізу, сондықтан экскурсия кезінде  экскурсанттар демалу керек. Бұл  3 функция экскурсияның міндетті  функциялары болып табылады.

Классификация кез келген заттың класс, тон және бөлімдерге бөлуін анықтайтын белгілер жиынтығы. Саяхаттау  классификациясы оларды топқа топшаларға саяхатты жүргізудің түрлеріне бөліп  қарастырады. Саяхаттау классификациясы  жүргізушіге жұмысын ұқыпты ұйымдастыруға  жағдай жасайды және жұмысын жеңілдетіп білімін көтереді. 20 ғ 70 ж саяхаттау  классификациясы қабылданған бұл  классификация қазіргі кезде  де қолданылуда. Осыған сәйкес саяхат келесі белгілер бойынша бөлінеді:

• Мазмұны бойынша
• Қатысушының құрамы бойынша
• Өткізілетін орын бойынша
• Қозғалу тәсілі бойынша
• Уақыттың ұзақтылығы бойынша

Мазмұны бойынша саяхат- шолу жасау және тақырыптық саяхат болып өткізіледі. Тақырыптық саяхат өз ішінде келесі топтарға бөлінеді:

• Тарихи кезеңдер және тарихи өлкетану, археолоиялық және этнографиялық тақырыпта
• Әскери тарихи естелік орындары, қаһармандар өмірі және мемириолдық тарихи мұражайға саяхат
• Өнеркәсіптік ,экологиялық, техникалық. Олар өндіріс табыстарын атақты жұмысшының өмірбаянын көресетеді.
• Табиғаттану тобы географиялық, ботаникалық, зоологиялық шолу
• Өнертан тобы театр, музыкалық, галереялық, белгілі композиторлар туралы, көрмелерге шолу.
• Әдебиет тобы атақты жазушылар және ақындардың туған өлке немесе қызмет жасаған жерге мемлекеттік мұражайға шолу.
• Сәулеттік тобы атақты сәулетшінің құрылыстары, белгілі кезеңде ғимараттарды көрсету.

II. Қорықтарға саяхат

2.1 Ақсуым- арымдай, жабағалым- жанымдай. Ақсу-Жабағалы қорығында экскурсия жүргізу

   Кең-байтақ Қазақ жерінде он қорық бар. Ақсу-Жабағылы, Алакөл, Алматы, Барсакелмес, Батыс Алтай, Қаратау, Қорғалжын, Марқакөл, Науырзым, Үстірт. Қайран Қазақстанымызда он ұлттық парк бар. Алтынемел, Баянауыл, Бурабай, Іле Алатауы, Қарқаралы, Қатонқарағай, Көкшетау, Шарын, Сайрам-Өгем, Көлсай көлдері. Бұларға қоса үш табиғи резерв (қор) құрылған. Олар Ертіс орманы, Семей орманы және Ырғыз-Торғай орманы деп аталады. Бір қарағанда, бұларыңыз аз емес се-кілді. Ал майталман мамандардың меңзеуіне мән берсек, қазақ жері үшін әлі де жеткіліксіз көрінеді. Көбейте түсу керек, деседі.

   Кез-келген мемлекеттің ең басты ұлттық байлығының, дәулетінің, іргетасының бірі - оның табиғи қорлары, табиғат байлығы. Сондай мақтан тұтар байлығымыздың бірі - Ақсу-Жабағылы қорығы. Қоғамымыздың бір туар қайраткері Т.Рысқұловтың ұсынысымен 1927жылдары Ақсу-Жабағылы қорығы жарияланды. Бұл- Қазақстандағы ертеден келе жатқан қорық. Қорық Оңтүстік Қазақстан облысының Талас Алатауы мен Өгем жотасында 85,4мың га-дан астам жерді алып жатыр. Қорық төрт биіктік белдеуді қамтиды. 1500м биіктікке дейінгі төменгі белдеу өзіне тән өсімдіктері мен жануарлар дүниесі бар дала, 1500-2000 м- даланың шалғынды, бұталы ағаш өсімдіктер өседі. Ақсу-Жабағылы қорығы ЮНЕСКО жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне енген. Бұл қорық Талас Алатауының Солтүстік-Батыс бөлігінің және оған көршілес Өгем жотасын алып жатыр. Оның негізгі аймағы Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас, Төле би және Бәйдібек аудандары және Жамбыл облысы Жуалы ауданы жерінде орналасқан. Сонымен қатар, қорық құрамына екі палентологиялық бөлім кіреді. Бірі Қарабастауда жер көлемі 126 га., екіншісі - «Әулие», жер көлемі 100 га. Екеуі де Бәйдібек ауданында қорықтың негізгі аймағынан 120 шақырымдай қашықтықта орналасқан. Қорықтың қазіргі жер көлемі 85754 га. Оның ішінде: Түлкібас ауданында - 21255 га., Төле би ауданында - 53597 га, Бәйдібек ауданында - 231 га., Жамбыл облысы, Жуалы ауданында - 10682 га. Қорықтың орталығы Түлкібас темір жол станциясының шығысында, 18-20 шақырымдай жердегі Жабағылы ауылында. Қорықтағы ең ірі өзен - Ақсудың ұзындығы 120 шақырым, ені 10 метрге жетеді, тереңдігі жарты метр. Ақсу-Жабағылы қорығында аң мен құстың 550 түрі, өсімдіктің 200-ден астам түрі бар. Олардың көпшілігі Қызыл кітапқа енгізілген. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, беткейінде селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Шыңдарын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан. Өсімдіктер дүниесі әр алуан. Онда мүіктің 61, қынаның 58, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1400 (дәрі-дәрмектік өсімдіктерден: қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас қорғасыны; техникалық өсімдіктерден: арша, рауғаш, таран; жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қарақат, бүлдірген; жемшөптік өсімдіктерден: жоңышқа, кекіребас, бедебас, түлкіқұйрық, көде; эндемик өсімдіктерден: талас қайыңы, ақшыл сары жоңышқа, майысқыш қия, қаратамыр, томағашөп, қандыгүл; реликті өсімдіктерден: Минквиц кендіршесі, жалған масақша, Қаратау сетені) түрі бар. Қорықтың жануарлар әлемі де өте бай: сүтқоректілердің 42 (арқар, таутеке, елік, марал, барыс, Тянь-Шань қоңыр аюы, борсық, сусар, т.б.); құстардың 238 (гималау ұлары, кекілік, сақалтай, бүркіт, қара құтан, бозторғай, сарытоғай, ителгі, шымшық, т.б.); бауырымен жорғалаушылардың 9 (алай жалаңкөзі, сары бауыр кесіртке, қалқантұмсықты қара шұбар жылан, сұржылан, т.б.), қосмекенділердің 2 (жасыл құрбақа және көлбақа) және өзендерінде балықтың 2 түрі тіршілік етеді. Омыртқасыз жәндіктердің де алуан түрлері бар. Қорықта ғылыми-зерттеу жұмыстары үзбей жүргізіледі. Ғалымдардың қорықтың табиғат байлықтары жөнінде 400-ден астам еңбектері жарияланды.

Ақсу-Жабағылы – елімізде ең бірінші  құрылған қорық. Қазақ қорықтарының ең әуелгісі. Алаш ардақтыларының ақыл-парасатына, алыстан ойлап, тереңнен түйсіне  білгеніне қайран қаласыз. Орталық  Азиядағы, қала берді Қазақстандағы  айрықша аймақ, бүкіл дүние жүзіндегі  бірегей аумақ саналар Ақсу-Жабағылы қорығының құрылу қайнарының бастау көзінде Тұрар Рысқұлов тұрды. Жиырмасыншы жылдың шіліңгір шілдесінде Талас Алатауының тармақтарына Ташкент университетінен ғалымдар жіберіле бастады. “Музейлер мен ескілік ескерткіштерін, өнер және табиғат байлықтарын қорғау жөніндегі Түркістан комитеті” тарапынан 1922-1923 жылдары Түркістан өлкесінің ерекше ендіктері ретінде Тәңіртаудың таңғажайып тұсы жан-жақты зерттеле түсті. Жиырма бесінші жылғы ақпан айында Ақсу-Жабағылы қорығын құруды жедел түрде қолға алу туралы шешім шығарылды. Жиырма алтыншы жылдың шілдесіне дейін тынымсыз жұмыс жүргізілді. Көп ұзамай-ақ Қазақ АКСР басшылығы Ақсу-Жабағылы қорығын құру туралы қаулы қабылдады. Оны Мәскеудегі Михаил Иванович Калинин мен Тұрар Рысқұлов бекіткен.

   Ақсу-Жабағылы қорығының тұңғыш директоры Орыс географиялық қоғамының толық мүшесі, табиғаттың шынайы жанашыры, аса білікті де білімді маман, ізгі ниетті ғалым Борис Петрович Тризна деген кісі еді. Алғашқыда 30545 гектар болған қорық аумағы осы Тризнаның табандылығы және тағы да Тұрардың қамқорлығы арқасында 1935-1937 жылдары 69826 гектарға дейін ұлғайтылды. Бал татыған Балдыберек және Балабалдыберек өзендерінің бойындағы, Майдантал тау қыраттарының беткейлеріндегі, Жабағылы өзенінің оң жақ қапталдарындағы аршалы алқаптардың бәрі дерлік сол кездерде қосылған. Өкінішке қарай, ерен энтузиаст, бұрынды-соңды замандардағы басшылардың ішіндегі ең мықтысы, аса абзалы болған Борис Петрович Тризнаның талқаны отыз жетінші жылы таусылды. Өткен жылы “Егемен Қазақстанда” сіздің тілшіңіздің “Сайрам-Өгем дегенде, Сайрам-Өгем…” деген дүниесі жарияланған. Алғаш Астанада, сонсоң Таразда ұшырасып қалғанымызда ше, Шерхан Мұртаза ағамыз оң жақ қасының ұшын жоғары көтере қарап: “А-а-ал, Ақсу-Жабағылыны қаш-шан жазасың?” – деген. Кейінірек Кенен тойында кездескенде үшінші мәрте: “Ақсу-Жабағылы қайда-а-а?” – деді. Сол жақ қасын шиырса, Шерағаң сұстылау ғой. “Шіркін-ай, Ақсу-Жабағылыны түсінде жиірек көріп жүр екен-ау”, деп түйгенбіз. Ішімізден. Содан бермен қарата қараша күз өтті. Оңтүстікте қары азырақ, көк мұздағы көбірек болған қысыңыз артта қалды. Жауын-шашыны мол көктеміңіздің ортасына жеткенбіз. Жаңбыр-жаңбырдың арасында Ақсу-Жабағылыға қарай жолға шыққанбыз. Сәуіріңіз тәуірлеу тұрпат танытса, қызғалдақ мұнда тоғызына таман гүлдейді. Иә-иә, тұп-тура тоғызыншы сәуіріңізде қызғалдақтың шанақтары қақ-қақ жарылар. Сепкілденген жапырақтарынан мөлдір моншақ мәнзелдес тұп-тұнық, тап-таза тамшылар сәулелене сырғанар. Қызғалдақты Тәңіртаудың қазақтары Ақсу-Жабағылының алқызылы деп те атаған. Атам заманыңызда. Қызғалдақ. Ай, айналайын қазағым-ай. Тіліңнен бал тамады ғой. Қызғалдақ деген сөзді қайталап айтыңызшы. Бір сәт үнсіз қалып, қайтадан қайталаңызшы. Ғажап емес пе?! Сіз Ақсудың алқызылы, Жабағылының қып-қызылы – қызғалдақты көрген шығарсыз? Білетін боларсыз? Сарғалдақты ше? Олар осында ғана осылай өседі. Араласып. Жарасып. Жайнап. Сіз осынау Ақсу-Жабағылыдай алтын аймағыңыз Қызғалдақ ханшайымның отаны екенін білесіз бе? Алқызылыңыздың алты түрі арыңыздай Ақсуыңыздың аңғарларында, жаныңыздай Жабағылыңыздың жоталарында жайнайтынынан хабардарсыз ба? Көргеніңіз бар ма? Тәңіртау мен Қаратаудың, Қазығұрттың қазақтары қадым заманнан бұл ғажайыпты қызғалдақ деген. Ал жұрттың көбі кәдімгідей-ақ “қызғалдақ” деп білетін жұқалтаң ғана, жеңілтектеу, желбір-желбең гүліңізді “итқызғалдақ” деп атаған. Рас, алыстан алаулап-алдап, албырап-арбап, адырлардың бәрін жауып кететін итқызғалдақтың да өзіндік орны бар. Бірақ, оны Қызғалдақ ханшайыммен шатастырудың жөні жоқ. Шын қызғалдақтың шанағы жалғыз ғана. Ал итқызғалдақтың бір түбінен бірталайы бытырлай күшіктеп, желіге желпіл қағады.