Айналым куралдар

     Жылдық  есептің меншік иелерінде немесе құрылтай құжаттарында көрсетілген  мәліметтері бойынша тиісті органдарға: салық инспекциясына (кәсіпорынның тұрған жері бойынша); жергілікті қаржы  органына, мемлекеттік статистика органдарына  есеп береді.

     Тараптары бар кәсіпорындар өздерінің бухгалтерлік есептерін берумен қатар, жалпы  белгіленген тәртіпте біріккен (жиынтық) есебін де береді.

     Кәсіпорындар (бұған шетелдіктердің қатысы бар  кәсіпорындар да енгізіледі), егер Қазақстан  Республикасының заңдарында басқадай ерекшеліктері ескерілмеген болса, онда жылдық бухгалтерлік есепті есепті жылдан кейінгі келесі жылдың 1 наурызынан кешіктірмей береді. Бухгалтетлік есеп берудің нақты күнін көрсетілген мерзімдердің шегінде салық органдарының келісімдері бойынша кәсіпорынның иелері белгілейді.

     Бухгалтерлік  есеп беру күні болып бір қаладағы кәсіпорындар үшін оның барлық қажетті  ақпараттарын нақты берген күні есептеледі, ал басқа қаладағы кәсіпорын үшін почта арқылы жіберілген күні есептеледі.

     Берілген  бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол қояды, олар оның уақытында берілуіне жауап береді.

     Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелерін, мүлік  пен қаржы жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі  пайдаланушылар үшін жариялауға жол  ашық.

     Бухгалтерлік  есепте жазбаларға өзгеріс енгізу жағдайы  туындаса, осы жылға және өткен  жылға қатысты берілген есептер  мен баланс деректерінің барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда ол есепті айдан  кейінгі бірінші айда жасалады, сонда  тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін берілген жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің түзетілуі, сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады. Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті түзетулер енгізілуі мүмкін.

     Қаржылық  есептің негізгі мақсаты –  тиімді экономикалық шешім қабылдауда басшылыққа алынатын ақпараттың болуы, сондай-ақ:

      1) нақты және әлуетті инвесторлар  мен кредиторларға түсінікті  ақпараттың болуы;

      2) нақты және әлуетті инвесторлар  мен кредиторларға түсінікті ақпараттар арқылы қажетті жағдайларды, әсіресе банктің төлем қабілеттілігін және өтемділігін, сондай-ақ барлық қызмет түрлеріне тәуекелділік дәрежесін білуге болады;

      3) банктің ресурстары, міндеттемелері, құралдары мен дерек көздері және олардың өзгерістері жайлы ақпараттың болуы.

      Қаржылық  бақылаудың болуы экономикалық категория  ретіндегі қаржыға бақылау функциясының тән болуымен объективті түрде шарттасқан. Бұл функция арқылы қаржы бөлудің  қалыптасып отырған үйлесімі қорлардың ара салмағы, оларды қалыптастырудың көздері пайдаланылуы туралы ескеріп отырады. Қаржылық бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну процесстеріне қоғам ең алдымен мемлеект тарапынан ықпал жасауға мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүмкіндік тек қоғамдық қатынастарда ғана адамдардың қатысуымен мынадай белгілі бір шарттардың негізінде: бақылаудың айрықша органдарын құрғанда; оларды білікті мамандармен толықтырғанда; бұл органдардың құқықтарын реттегенде шындыққа айналады.

       Сөйтіп, бақылау функциясы қаржыны бақылаудың құрамы ретінде пайдалану үшін объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде қолдану қоғамдық өндірісте қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады. Егер, қаржы экономикалық базистік қатынастарды, яғни өндірістік қатынастардың бір бөлігін білдірсе, қаржыны басқару элементтерінің бірі ретінде қаржылық бақылау қондырмалық категория болып табылады. Практикада қаржының бақылау функцияы қаржының бақылау нысанында жүзеге асырылады. Бірақ бұл ұғымдарды бірдей деуге болмайды. Бақылау функциясы – қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық бақылау қаржыға тән объективті мазмұны ретінде бақылау функциясының практикалық қолданылуы болып табылады.

     Бухгалтерлік  есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру:

      1 Қазақстан Республикасында бухгалтерлік  есепке алу мен қаржылық есеп  беру жүйесін реттеуді уәкілетті  мемлекеттік орган жүзеге асырады;

      2 Қазақстан Республикасының Ұлттық  Банкіден басқа, мемлекеттік мекемелердегі  бухгалтерлік есепке алу мен  қаржылық есеп беру жүйесін реттеудің ерекшеліктері мемлекеттік мекемелер үшін Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жөніндегі нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді;

      3 Қазақстан Республикасының Ұлттық  Банкіндегі бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін реттеуді Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Директорлар кеңесі (Директорат) жүзеге асырады;

      4 Қызметін ретеу мен қадағалау  Қазақстан Республикасының заңнамасына  сәйкес Қазақстан Республиаксының  Ұлттық Банкіне жүктелген ұйымдардың бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін реттеуді Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүзеге асырады.

     5 Уәкілетті орган:

      1) бухгалтерлік есепке алудың стандарттары  мен оларға әдістемелік ұсынымдарды  әзірлейді және бекітеді, Қазақстан  Республикасының Халықаралық қаржылық  есеп беру стандарттарымен реттелмеген  және оларға қайшы келмейтін  бухгалтерлік есепке алу мен  қаржылық есеп беру мәселелері жөніндегі нормативтік құқықтық актілерін қабылдайды;

      2) бухгалтерлік есепке алу шоттарының  үлгі жоспарлары мен оларға  әдістемелік ұсынымдарды әзірлейді  және бекітеді;

      3)өзге  де мемлекеттік органдармен және  бухгалтерлер мен аудиторлардың кәсіптік ұйымдарымен бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша өзара іс-қимыл жасайды;

      4) бухгалтерлік есепке алу мен  қаржылық есеп беру саласындағы  өзге де функцияларды Қазақстан  Республикасының заңнамасына сәйкес  жүзеге асырады.

      Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі:

      - қызметін реттеу мен қадағалауды  жүзеге асыру Қазақстан Республикасының  заңнамасына сәйкес Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкіне  жүктелген ұйымдар үшін:

      - уәкілетті органның келісімімен  Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарымен реттелмеген және оларға қайшы келмейтін мәселелер бойынша бухгалтерлік есепке алу стандарттарын, сондай-ақ оларға әдістемелік ұсынымдар әзірлейді және бекітеді;

      - осы Заңның талаптарына сәйкес  Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жөніндегі нормативтік құқықтық актілерін, сондай-ақ бухгалтерлік есепке алу шоттарының үлгі жоспарларын әзірлейді және бекітеді;

      - Қазақстан Республикасының бухгалтерлік  есепке алу мен қаржылық есеп  беру туралы заңнамасы талаптарының және бухгалтерлік есепке алу стандарттарының сақталуын бақылауды жүзеге асырады;

      - қызметін реттеу мен қадағалауды  жүзеге асыру Қазақстан Республикасының  заңнамасына сәйкес Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкіне  жүктелген аффилирленген тұлғалар үшін осы Заңның талаптарына сәйкес Қазақстан Республикасының қаржылық есеп беру жөніндегі нормативтік құқықтық актілерін әзірлейді және бекітеді.

      Бухгалтерлік  есепке алу стандарттары мен бухгалтерлік есепке алу шоттарының үлгі жоспары:

      1) Бухгалтерлік есепке алу стандарттары бухгалтерлік есепке алуды жүргізудің және қаржылық есеп беруді жасаудың жалпы ережелері мен әдістерін белгілейді;

      2) Бухгалтерлік есепке алу шоттарының  үлгі жоспары бухгалтерлік есепке  алудың синтетикалық шоттарының  жүйеленген тізбесін білдіреді.

      Бухгалтерлік  есепке алу мен қаржылық есеп берудің  мақсаты мүдделі тұлғаларды (бұдан  әрі – пайдаланушылар) кәсіпкерлер  мен ұйымдардың қаржылық жағдайы, қызметінің нәтижелері мен қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы толық және шынайы ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.

      Бухгалтерлік  есепке алу мен қаржылық есеп берудің  принциптері мен негізгі сапалық  сипаттамалары:

      1)  Бухгалтерлік есепке алуды жүргізу  мен қаржылық есеп беруді жасаудың  принциптері есептеу және үздіксіз  болып табылады;

      2) Қаржылық есеп берудің негізгі  сапалық сипаты түсініктілік, орындылық,  сенімділік және салыстырмалық  болып табылады. 
 

      1.2 Айналым құралдардың  жiктелуi 

      Бухгалтериялық  есепте Айналым құралдар деп өндiрiс  үдерiсiнде ұзақ уақыт бойы, яғни бiр жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзiнiң бастапқы түрiн, көемiн сақтай отырып, құнын шығарылған өнiмге, орындалған жұмысқа, көрсетiлген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшерi шегiнде бiртiндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтердi айтады. «Негiзгi құралдарға» -қозғалмайтын мүлiк, жер учаскелерi, үйлер мен ғимараттар, өткiзгiш тетiктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуiш және реттеуiш аспаптары мен құралдары, есептеуiш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, кһөлiк тасымалдау құралдары, аспаптар, өндiрiстiк және шаруашылық құрал-саймандары, өнiм және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың iшкi жолы, тағы да басқалар жатады.

      Көлемiне немесе бағасына қарамастан пайдалану  мерзiмi бiр жылдан аспайтын өндiрiс құралдары негiзгi құралдардың қатарына жатпайды. сонымен қатар негiзгi құралдардың құрамына кәсiпорынның қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделi құрылыс құрамында есептелетiн монтаждауды қажет ететiн жабдықтар, жасалып бiткен, бiрақ әрi пайдалануға берiлмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзiндiк құнының құрамына қаралған үстеме шығындардың есебiнен салынған титулдық тiзiмге кiрмеген ғимараттар мен тетiктер, сонымен бiрге жас малдар, яғни мал төлдерi же жатпайды.

      Барлық  «Айналым құралдар» өздерiнiң өндiрiске  қатысуына қарай өндiрiстiк және өндiрiстiк емес болып екi топқа  бөлiнедi. Өндiрiстiк Айналым құралдар деп өндiрiстеқызмет ететiн, яғни өнiм өндiру орындарында пайдаланатын негiзгi құралдарды айтады. Оларға: өндiрiске арналған үйлер, ғимараттар, өткiзгiш тетiктер, құрылыс машиналады, көлiк тасымалдау құралдары, әр түрлi станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуiш  аспаптар  және тағы басқалары жатады. Өндiрiстiк емес негiзгi құралдардың қатарына шаруашылықтың өндiрiстен басқа салаларында пайдаланатын Айналым құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтiк қамсыздандыру, бiлiм беру және мәдениет салаларында пайдаланатын Айналым құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және iстейтiн қызметтерiнiң түрлерiне қарай барлық Айналым құралдар: өнеркәсiп, ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материадық – техникалық жабдықтау және сату-өткiзу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтiк сақтандыру, ғылым және бiлiм беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқа салалар ойынша топталады.

      «Айналым  құралдар» халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде  олардың қатысумен шығарылған өнiмдердiң, болмаса орындалған жұмыстар мен қызметкеердiң шаруашылықтың қай түрiне жататындығы негiзге алынады.

      егер  кәсiпорындар мен ұйымдардағы негiзгi құралдардың бәрi тек қана ұйымның  негiзгi шаруашылықтың түрiне ғана қызмет iстейтiн болса, онда бұл ұйымдағы негiзгi құралдардың барлығ түгелiмен сол кәсiпорынның атқаратын қызметi саласындағы топқа жатады.

      Мысалы: өнеркәсiптiк ұйымындағыөнеркәсiп  өнiмдерiн өндiру үдерiсiне тiкелей  байланысты негiзгi құралдардың барлығы  халық шаруашылығының өнеркәсiп саласына жатады.

      Егер  кiсiпорынның баласында осы ұйымның  негiзгi қызметiнен басқа салаларында  қызмет атқаратын өндiрiстерi мен  бөлiмшелерi болса, онда осы бөлiмшелер мен өндiрiстiң атқаратын қызметтерiнiң  сипатына сәйкес келетiн халық шаруашылық саласы қызметi түрiндегi топқа жатады.

        Кәсiпорынның баласындағы тұрғын  үй шаруашылығының Айналым құралдар  халық шаруашылығының тұрғын  үй шаруашылығы және халыққа  тұрмыстық қызмет көрсету саласына  жатады.

      Айналым құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметiне қарай мынадай топтарға бөлiнедi: