Қазақстан Республикасындағы бюджет үрдісінің тиімділігін арттыру

              Бюджеттік жоспарлау тәжірибесі бюджеттің бірнеше түрлерін жасап шығарды: орындауға негізделген бап бойынша, нөлден бастап құрылған және теңестірілген бюджет. Осылардың әрбіреуінің өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Қазақстан Республикасында негізгі формат ретінде жекелеген бағдарламаларға топтастырылған баптық бюджет − бюджеттің екі форматының қосындысы, қабылданған. Бірақ бюджеттік үрдістің түрлі кезеңдерінде және басқарудың әр түрлі деңгейлерінде Қазақстанда басқа да форматтар қолданылады. Баптық формат мекеме шығыстарының сметасын құру кезінде қолданылады. Орындалуға негізделген бюджет халыққа қызмет көрсетумен байланысты, бағдарлама әкімшісі үшін анағұрлым жарамды. Нөлден бастап құрылған бюджет (ЗББ әдісі) бірнеше қызмет көрсететін (бірнеше ішкі бағдарламаларды орындайтын) бағдарлама әкімшісі үшін пайдалану тиімді болып табылады. Сол себепті, бюджеттің аталған үш түрін бюджеттік жоспарлаудың ең төменгі деңгейінде қолдану керек [25, 254 б].

              Шетелдік мамандардың пікірі бойынша бюджеттік саясаттағы төңкеріс болып «балансталған бюджет» жүйесі (БББ) табылады. Оның қабылдануы бюджетті құру үрдісінің негізінде жатқан, дәстүрлі көзқарастардан бас тартуды білдіреді. «Балансталған бюджет» жүйесін енгізу қажеттілігі және мүмкіндігі атқарушы биліктің жергілікті органдарына бюджетті қалыптастыру бойынша өкілеттіктерді берумен байланысты пайда болды. Оның мәні, алдымен, содан кейін бюджеттік қаржы бөлудің шектеуі болып табылатын, болашақ түсімдерді бағалау жүргізіледі. Негізі, бұл жүйенің  Қазақстанда қолданылатын әдістерден ешқандай айырмашылығы жоқ. Оны жүзеге асыру жағдайлары да бірдей болып табылады. Негізгі жаңашылдық болып бюджеттік қаражаттарды бөлудің ең жақсысын іздеу мүмкіндігі табылады. Көп нұсқалылыққа шығындардың үш деңгейінде (А, В, С) бюджеттік ұсыныстар бағдарламаларының әрбір әкімшісіне ұсыну жолымен қол жеткізіледі. Ең маңыздысы В деңгейі, себебі ол негізгі күтілетін бюджеттік түсімдерді бөлуді көрсетеді. А деңгейі базалық деңгеймен салыстырғанда белгілі бір сомаға қаржыландыруды қысқартуды білдіреді. С деңгейіндегі бюджет балансталған деңгейден асып түсетін қосымша қорларды білдіреді. Бюджеттеудің осындай формасы басқарулық бақылауды қамтамасыз етеді, себебі, бұл жағдайда қызметкерлер клиенттердің қандай тобына көмек көрсетуі қажет екендігін, осы үшін қандай іс-шаралар қолдану қажет екендігін айқын біледі.

              Одан басқа, балансталған бюджет назарын қызметтің нәтижесіне шоғырландырады. Бұл бюджеттік форма халықтың қажеттіліктерін ғана емес, сонымен бірге, сол қажеттіліктерді қанағаттандыру құнын есепке алады. Оның басты элементтері − мақсаттар қою мен ұзақ мерзімді жоспарлау − ұйымның қызмет етуінің болжанғыштығын және тұрақтылығын кепілдендіреді, сонымен бірге, оларды бақылау үшін қаражаттар ұсынады. Қызметтің әрбір түрі бағдарламаның соңғы мақсатына жетуге өз үлесін қосады [26, 4 б].

              Балансталған бюджет жүйесін қазақстандық жағдайларда да қолдануға болады, әсіресе, шығындарды нормалауда қиындық келтіретін, мысалы, шағын бизнесті қолдауда, бағдарламалардың бюджетін құру кезінде. Бұл әдіс нақты және нормативті шығындардың деңгейлері арасындағы айырма жойылғанда кеңінен қолданылуы мүмкін.

              Осылай, бюджеттік тәжірибеде аталған барлық әдістер кешенін қолдану керек, бірақ қаржылық ресурстардың ескі тапшылығы кезеңінде негізгі әдіс ретінде жоғарыда ұсынылған қолайлы жоспар әдісі болуы керек.

              Бюджетті құру және қабылдаудың халықаралық тәжірибесінде қоғамның қаржыны басқару үрдісіне қатысуына үлкен маңыз беріледі, себебі, соңғы жылдары әлемдік даму, басқаруды тиімді демократияландыруға жағдай жасайтын, басқаруды саналы орталықсыздандыру және муниципалды автономияны көбейту қажеттілігімен түйісті. Қазақстан да осы қорытындыға біртіндеп келді.

              Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында халықаралық даму бойынша Құрама Штаттар Агенттігімен (United States Agency For International Development) (USAID) қаржыландырылатын қаржылық реформалар жобасы жүзеге асырылады. Оның мақсаты болып жергілікті қаржыны басқарудың максималды тиімді және нәтижелі жүйесін енгізу бойынша биліктің жергілікті органдарына көмек көрсету табылады. Бұл бағдарлама бюджеттік саясаттың ашық, стратегиялық бағытталған тұжырымдамасын және демократиялық қоғамда бюджеттік саясат принциптері негізінде бюджетті жасау барысында ресурстарды бөлуді жоспарлау кезінде жаңа принциптерді қолдануға бағытталған [27, 6 б].

              Жергілікті бюджеттерге қатысты, шешім қабылдауда жергілікті өкілдік органдардың рөлінің ұлғаюын есепке ала отырып, USAID-тың құрамына кіретін, қалалар менеджерлерінің Халықаралық Ассоциациясымен (ІСМА) қазіргі кезде бюджетті жасау және түсінуде мәслихат депутаттарының шеберлігін жетілдіруге көп көңіл бөлінуде. Қазақстанда жұмыс жасаған үш жыл ішінде ІСМА Ассоциациясымен Қазақстанның әр түрлі қалаларында сайлау органдары депутаттары үшін бірнеше семинарлар жүргізілді. Осыдан басқа, ІСМА жергілікті жерлерде бюджеттік үрдісті жетілдіруге жағдай жасайтын, шараларды ұйымдастыру бойынша, бірінші кезекте, азаматтарды тарту жағынан, Қазақстан қалаларына техникалық және білім беру жағынан көмек көрсетеді [28, 312 б].

              Азаматтардың қатысуы − мемлекеттік шешім қабылдауға халық әсер ететін кез келген үрдіс.

              Қазіргі таңда, қаржылық жоспарлау саласынан әлеуметті шығарып тастау үшін және қоғамдық көзқарастың әсерін төмендету үшін, әлеуметті тарту тым қымбатқа соғады және көп уақыт алады деген аргумент келтіріледі. Осының тағы бір себебі болып жұрттың барлығы жеткілікті экономикалық білімге ие емес және олар сұрақтарды шешкенде эмоционалды факторларға сүйенетіндігі табылады.

              Дегенмен, әлеуметтік қатысуға байланысты басқа көзқарас ұстанған жөн. Кез келген қоғамда бизнесті, банктік істі, сонымен бірге коммерциялық емес секторды жүргізу бойынша қажетті білімі және мамандығы бар және жеткілікті дәрежеде жауапкершілігі бар, сенімді адамдар бар.

              Жергілікті билікпен бюджеттік саясатты іске асыру үрдісіне азаматтарды қатыстырмау демократиялық қоғам үшін жағымсыз салдар әкелуі мүмкін. Мұндай жағдайда халықтың билік органдарына сенім білдіруін күту және маңызды мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыруда қолдау көрсетуі мүмкін емес. Сондықтан, азаматтардың қатысуы демократиялық қоғамның іргелі негізі болып табылады.

              Дегенмен, азаматтардың қатысу деңгейін анықтау жергілікті биліктің өкілдері үшін қиын жағдай болып табылады. Әлеуметті тарту үрдісі шешім қабылдау сұрақтарында сапалы қатысудың көптеген мүмкін тәсілдеріне ие, сондықтан сәйкес жағдайда анағұрлым тиімді және әсерлі тәсілдерді таңдау өте маңызды болып табылады.

              Қазақстанның бюджет бойынша ашық тыңдалымдарды өткізу тәжірибесі белгілі бір дамуды талап етеді. Өткеннің жағымсыз тәжірибе пайдалана отырып, ережелерді немесе тыңдалымдарды өткізу регламентін жасауға, әлеумет алдында талқыланатын бюджеттік ұсыныстарды таныстыру әдістерін жетілдіруге үлкен көңіл бөлу керек.

              Техникалық және әдістемелік көмек көрсету кезінде ІСМА жергілікті жерлерде бюджеттік үрдісті әрі қарай реформалауды, жергілікті өзін-өзі басқаруды жоспарлап отыр. Қаржы министрлігімен бюджетті құрудың бағдарламалық әдісін кеңінен қолдануға өту жоспарланған. ІСМА ассоциациясымен қазіргі таңда денсаулық сақтауды басқару үшін жалпы шығындар бөлігінде қазіргі кездегі бюджетті ауыстыратын, бірақ аз бөлшектелген бағдарламалық шығындарға бөлінген, бағдарламалық бюджет жасалып жатыр. Бюджеттің бағдарламалық әдісін қолдану тәжірибесіне біртіндеп өтуді іске асыру мақсатында денсаулық сақтау бойынша екі бюджетті − қазіргі стандарттарға сәйкес келетін, ресми және жаңаға, бюджеттің дәстүрлі емес бағдарламалық форматына жақындатылған ресми емес, құру ұсынылады. Осыған сәйкес, қазіргі кезде Қазақстанда, артықшылығы − ұйымның жалпы мақсаттарына сәйкес келетін, міндеттерге және соңғы нәтижелерге екпін жасалатын, бюджеттің ұйымдық құрылымнан тәуелсіздігі бар, қызмет көрсету және оның сапасын жоғарылату саласында реформалар өткізудің қосымша мүмкіндігі бар бюджетті қалыптастырудың жаңа әдістерін енгізу ұмтылыстары қолданылуда.            

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ  МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

3.1 Бюджеттің орындалу мәселелерін шешу жолдары

және оны бағалауды жетілдіру

Қазақстан Республикасында бюджетті орындау үрдісінде ең күрделі және өзекті мәселелердің бірі болып бюджет бойынша кредиторлық қарызды өтеу мәселелері табылады. Қолданылған шараларға қарамастан, Қазақстандағы кредиторлық қарыз көлемі айтарлықтай жоғары болып тұр, ал шығыстардың кейбір түрлері бойынша үнемі өсу тенденциясына ие болып табылады.

Бюджеттік саланың коммуналды қызметтермен жабдықтаушылар алдында үлкен қарыздарының болуынан бюджеттік ұйымдарға, соның ішінде білім беру және денсаулық сақтау мекемелеріне электр және жылу энергияларын беру тоқтатылады. Бюджеттің өзінің қарыздары бойынша есептесу мүмкіндігіне сенімсіздік танытқаннан кейін, қызметтер жабдықтаушылары сотқа шағымданады, нәтижесінде соттардың шешімі бойынша бюджеттік ұйымдарда есепшоттар жабылады. Мұндайда бюджетпен бір қарыздарды жабу мүмкіндігін іздестіру кезінде басқаларын жабу мүмкін болмайды. Бұл республиканың барлық жергілікті бюджеттерінің ортақ мәселесі және оның пайда болу себептерін, оны шешудің нәтижелі тәсілін табу мақсатымен, түсініп алу қажет [29, 45 б].

Кредиторлық қарыздың пайда болуының басты себептерінің бірі болып жергілікті бюджеттердің үнемі орын алатын жасырын тапшылығы, онда кіріс бөлігін жасанды жоғарылатудың немесе «ауаның» болуы табылады. Бюджеттің шығысты бөлігін оңтайландыру, қазіргі кезде мүмкін болмай тұр. Қазіргі кезде жоспарланатын шығыстар көптеген жағдайларда орнатылған нормаларға әлдеқайда сәйкес келмейді. Жұмсақ инвертарь, құрал-жабдықтар және жиһаздар алуға кететін шығыстар, ағымдық және толық жөндеуге кететін шығыстар тәжірибе жүзінде қаржыландырылмайды. Ең төменгі минималды деңгейде коммуналдық қызметтерді төлеуге шығыстарды қаржыландыру жүргізіледі. Бұл кезде осы қызметтерге жыл сайынғы бағалардың өсуі есепке алынбайды. Осыған орай, бюджеттің шығысты бөлігі инфляцияға байланысты жылдан жылға ұлғайып келеді, бірақ жоғары тұрған бюджетке бюджеттік алымдардың қазіргі тәртібі жыл сайын муниципалитеттердің қарамағында қалатын кірістердің үлесін қысқартады.

Жергілікті бюджеттерде кредиторлық қарыздың құрылуының негізгі себебі болып жергілікті салықтар базасының үнемі қысқаруы табылады. Бұл жағымсыз құбылыстың, жұмыссыздықтың өсуі, өндіріс көлемінің төмендеуі сияқты және елдегі жалпы экономикалық дағдарыспен байланысты басқа да обьективті себептерінен басқа, нақты салықтық түсімдердің қысқаруына субьективті факторлар да үлкен әсер етеді. Бәрімізге белгілі, жергілікті кірістерде ауқымды үлесті мүлікке және жерге салынатын салықтар алады. Егер ТМД-ның барлық елдерінде мүлікті бағалау бойынша қызметтің нормативті базасы қаржылық органдардың басшылығымен баяғыда жасалған.

Егер Қаржы министрлігі бағалау қызметі бойынша өкілетті орган болса және негізгі құралдарды қайта бағалауды жүргізу үшін қажетті әдістемені бекітсе, онда жергілікті салықтардың базасы анағұрлым тұрақты болады және өсе бастайды. Салықтық база қысқаруының орын алатын субьективті себептерін жою қажет және аймақтар бюджеттерінің кірісті бөлігін өсіру үшін жағдай жасау қажет.

Кредиторлық қарыз көлемін төмендетудің басқа резерві болып өзара сынақтар өткізу бойынша жұмысты жақсарту табылады. Кредиторлық қарызды төмендетуге қатысты барлық сұрақтарды Қаржы министрлігінің жергілікті бюджеттерге кредиторлық қарызды жабудың типтік Ережелерін бекітуі жолымен шешуге болады. Осыған қоса, бұл құжатқа жыл сайынғы жаңартуға уақыт кетірмес үшін ұзақ мерзімді сипат беру дұрыс болар еді.

Осыған орай, жылжымайтын мүлік пен жерді обьективті салықтық бағалаудың нормативті-құқықтық базасын, сонымен бірге өзара сынақтарды өткізуді жеңілдетуді жасау туралы сұрақты жедел шешкен жағдайда, көптеген аймақтарда кредиторлық қарыз айтарлықтай деңгейде төмендетілетін болады. Егер көрсетілген резервтерді қолдануға байланысты кірістер бойынша жоспар орындалса, онда республикалық бюджетке де жоспарланған алымдардың барлық көлемі түсетін болады [30, 257 б].

Кредиторлық қарызды жою мәселесінен басқа, Қазақстан Республикасында сонымен қатар, бюджеттік үрдіс тиімділігін бағалау жүйесінің төмен деңгейі орын алып отыр.

Жалпы түрде тиімділік деп нәтиженің оны алуға кеткен шығындарға қатынасы түсіндіріледі. Егер бюджет жобасын және оның орындалуын бағалау кезінде шығындарды анықтау қиындық туғызбаса, онда сол немесе басқа шығыстар топтарының шығындарының нәтижесін анықтау, толығымен бюджет тиімділігін анықтауды айтпағанда, айтарлықтай күрделі мәселе болып табылады.

Шетелдік тәжірибеде бюджеттік ұйымдардың өнімділік индекстерінің сан алуан түрлері пайдаланылады, бірақ олар толығымен бюджеттік үрдістің тиімділігін көрсетпейді.

Қамтамасыз етілу индексі өсімі бойынша бюджет шығындарының тиімділігін есептеуге болады, яғни, бюджеттік қамтамасыз етілудің бір пайызының өсіміне қанша мың теңге кеткенін анықтауға болады. Бірақ, осы үшін қаражат аз немесе көп жұмсалғанын бағалау үшін бұл көрсеткіш өткен жылы қандай болғанын білу қажет немесе оны басқа аймақтар бойынша іспеттес көрсеткіштермен және ақырында, тиімділік нормативімен салыстыру керек. АҚШ-та Еңбектік статистика бюросы мемлекеттік қызметтердің өнімділігін сипаттайтын шамамен 2300 сан алуан көрсеткіштерді бағалауды жүргізеді. Бұл көрсеткіштерді төрт топқа бөлуге болады:

1.    Нәтижелерді бағалау − жұмысты көлемі мен қамтуы бойынша мөлшерлік өлшеу. Ол штаттық санға әсер ететін, көлемнің нормаларын (стандарттарын) анықтау үшін қолданылады.