Бюджеттің экономикалық тиімділігі

Салық кодексінде есепке алу әдісіне негіздслген ҚҚС-ны есептеу тәсілі қолданылатын болды. Бюджеткс ҚҚС төлеу әдісін қолданудың тиімділігі шетелдік тәжірибемен дәлелденген. Сөйтіп, салық салудың дол осы түрі бағаны ырықтандырумен жақсы үйлеседі - баға жоғары болган сайын салык сомасы да (молшерлемесі өзгермегеи жағдайда) кеп болады. Мұндай жағдайда ҚҚС бюджеттік қаражаттың құнсыздануын тоқтатудың тиімді тұтқасы болып табылады.

Кәсіпкерлікгі дамытуда және кеңейтуде (салықтық әкімшілдікті жеңілдеіу жолымен) Салық кодексіне енгізілген салық телеушіні ҚҚС толеу бойынша есепке алу кезіндегі «тіркеу табалдырығы» ұғымы өте маңызды. Енді есепке алу кезінде бұл әдістің мәні оның негізіне бюджетке еткізілген оиімге катысты есептелген салыктын барлык сомасы емес, «кіріс» және «шығыс» салықтарының арасындағы айырым ғана төлену принципі салынгаңцыгында. Басқаша айтқанда, әдіс тауар сатып алғандағы төленетін ҚҚС төлеушілер қатарынан өткізу бойынша жылдық белгіленген ең томенгі  15000 еселік ЛЕК-га (МРП) кәсіпкерлерге сатып алынған ресурстары бойынша ҚҚС шығысына жатқызылады.

Салық кодексінде сыртқы сауда айналымының өсуі әлемдік тәжірибеден алынған тауарларды (жұмыс қызметтерді) «өткізу орнына» анықтама берілген. Олар 2001 ж. 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Рсспубликасы жерлерде өткізілген тауарларға (жұмыстарға, қызметтерге ҚҚС салынбайды (экспорт бойынша «нөлдік деп аталады). Мұндай жағдайда ҚҚС салу «тауар апарат принциптері бойынша жүзеге асырылады.

Мемлекет және салық төлеуші мүдделерін үйлестіретін жүйсені құру мақсатында 2003-2004 жылдары Салық кодексіне мынадай өзгертулер енгізілді, дәлірек айтқанда, 2004 1 қаңтарынан:

• салықтың аралық мөлшерлемесіп төмендегумен қатар табыс салығының жоғарғы мөлшерлемесі 30%-ға дейін төмендетілді;
• әлеуметтік салықтың ең жоғарғы 20% мөлшерде 
  7% мөлшерлемесінің кемімелі шкаласы енгізілді;

-   қосымша құн салығының мөлшерлемесі 16%-дан дейін төмендетілді;

• өнім бойынша есептелген, яғни ҚҚС-ның ғылыми және ақпараттық технология арнайы экономикалық аймақ аумағында қызметті асыратын ұйымдар  үшін,  сондай-ақ халықаралық сауда портын дамыту мақсатында салық салудың режимі белгіленді;
• шағын кісіпкерлік субъектілер үшін табыстың мөлшерін  1,5 млм теңгеден 2,0 млн теңгеге дейін арттыру;
• жолымен арнайы салық режимінің саласы кеңейтілді. Мұндай жағдайда жеке кәсіпкерлер патент бойынша жұмыс істей алады. Ол сонымен қатар жеңілдетілген декларация негізінде арнайы салық режимін қолдану кезінде салық салынатын табыс традациясын өзгерту жолымен жасалады;
• корпорациялық табыс салығы бойынша жылдар бойы салық мөлшерлемесін 30% деңгейінде сактаған жағдайда салық төлеушілер жүктемесін шегеру жүйесін жетілдіру және салық салынатын табысты түзету арқылы төмендетуге бағытталған біркатар нормалар енгізілді. Толық көлемдегі шегерулерге салық төлеушілердің кредит, депозит жэпе борышқорлық бағалы қағаздар бойынша сыйақы төлеуіне жұмсалатын шығыстары жатады. Микрокредиттік ұйымдардың салық салынатын табысын темендету бойынша норма енгізілді, бұл ұйымдардың жұмысы қызмет түрінің табыс сомасына ауыл шаруашылығы саласына микрокредитгер беру болып табылады;
• микрокредиттік ұйымдарды ынталандыру мақсатында микрокредит беру бойынша операцияларды қосымша құн салығынан босататын норма енгізілді.
• Соңғы жылдар бюджеттік заңдарды жетілдіруде табысты болды. Бұл - «Қазақстан Республикасының бюджеттік кодексінің» 2004 жылғы 24 сәуірде қабылданып, 2005 жылғы 1 қаңтардан күнінен енуі еді. Оны әзірлеуде республиканың жинақталған тәжірибесі, бюджеттік процестің ішкі проблемаларын жан-жақты талдау нәтижелері және оның нәтижелі жұмыс істеуінің оңтайлы үлгісі негіз болды.
• Бюджеттік кодекске бюджетгік жүйенің жаңа ұстанымдары енгізілген, бұрынғы бюджеттік жоспарлау, барлық деңгейдегі бюджеттердің кіріс және шығыс бөлігін қалыптастыру ұстанымдары түбірімен қайта қаралды. Орташа мерзімді бюджеттік жоспарлау (үш жылдық кезеңге) әзірлемесі дами бастады, бюджет деңгейлері жүйеленді, бюджеттік инвестициялар ұғымы кеңейтілді. Инвестициялық жобаларды кезендік іріктеу, сондай-ақ олардың тиімділігін бағалау тәртібі жолға қойылды. Жалпы Бюджеттік кодекс бюджеттік жүйенің нығаюына, елдің басты қаржы сметасының өткен жылдарга қарағанда әлдеқайда жоғары деңгейде қалыптасуына негіз болды.

Бюджетгік салық жүйесінің нығаюына 2003-2015 жылдарға арналган елдің индустрия-инновациялық даму стратегиясын әзірлеу жэне оны жүзеге асыру ықпал етті. Осы стратегияны жүзеге асыру міндеттерінен бірінші кезекте инвестиция тарту үшін салалық артықшылықтар анықталды: ақпараттық технология, машина жасау және металл өңдеу, құрылыс материалдарының өнеркәсібі, биотехнология, химия және мұнай химиясы. Оларды жүзеге асыру үшін кәсіпорындарға, шаруашылық жүргізуші субъектілерге 2003 жылғы 8 қаңтарда қабылданған «Инвестиция туралы» заңмен реттелетін инвестициялық жеңілдіктер қарастырылады:

- корпорациялық  табыс салығы бойынша салық  төлеушілер үшін жылдық жиынтық табыстан жеңілдіктің қолданылу мерзіміне байланысты тең үлеспен пайдалануға енгізілген тіркелген активтердің құлы шегеріледі;

• мүлік салығы бойынша салық толеушілер инвестициялық 
  жоба шеңберінде пайдалануға қайта енгізілген тіркелген 
  активтер бойынша мүлік салығын төлеуден босатьшады;
• жер салығы бойынша салық төлеушілер инвестициялық 
  жобаны жүзеге асыру үшін сатып алынган және пайдаланылатын жер телімі бойынша жер салығын төлеуден босатылады.

Инвестициялық салықтық жеңілдіктердің басталу күні ҚР Бюджетгік кодексіне сәэйкес өзара шартта белгіленеді. Осының бәрі соңғы жылдары салық жүйесін реформалауда елеулі ілгерілеуге жетудің айғағы. Салықтық жүктелім үнемі төмендеп, өз нәтижесін көрсетті. Соңғы жылдары бюдокет кірісі ЖІӨ-нің 22-25%-ын құрайды және бұл салыстырмалы түрде шағын салықтық жүктелімді білдіреді. 2005 жылы салық ауыртпалығының кезекті оңтайлы төмендеуі басталады. Жоғары қосымша құны бар өнім (30%-ға төмендеіу) өткізетін (сататын) ұйымдар үшін корпорациялық табыс салығын есептеудің тәртібі осылай қарастырылады. ISО-9000 және 1400 халықаралық сапа жэне экологиялық менеджментгің стандарттар жүйесін енгізу бойынша қосымша шарттарды сақтаған жағдайда 50%-ға төмендейді. Инвестиция тартуды ұлғайту үшін инвестициялық жобаларды пайдалануға берілген сәттен бастап 10 жылға дейін корпорациялық салықтан босатылады. Тозған негізгі қорды жаңартуды ынталандыру үшін 2005 жылдан бастап амортизациялық аударымды есептеудің және жөндеуге жүмсалатын шығыстарды шегеруге жатқызудың жаңа әдісіне көніу қарастырылады. Үсынылатын эдіс белгілі бір кезеңнен өткеннен кейін тіркелген активтерді толық есептен шығаруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Негізгі кордың белсенді белігінің өтелуінің сң жоғары мерзімі 4 жылдан 14 жылға дейін түрленеді. Жаңа амортизациялық саясат негізгі капиталдың жаңаруын ынталандыратын басты факгорлардың бірі болады.

Мемлекеттік бюджет құралдары мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыруға пайдаланылады, олардың саны қазіргі кезде 400 ден астам. Бұл жағдайда 2003-2015 жылдары Қазақстан Республикасы индустриалды, инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру үшін үкімет республикалық бюджеттен 500 млн доллардан астам қаржы бөлді. Бұл құралдар негізінен даму институттарын қалыптастыруға, ғылыми зерттеулерге бағытталды. Әлемдік тәжірибе мемлекеттік ұлттық ғылыми шығыстардың 1/5 нен жартысына дейін өзіне алатыны көрсетіп отыр, ал фундаметалдық астам үшін бұл көрсеткіш жоғары - жартысынан 2/3 -ке дейін. Бюджеттік шығыстардың жалпы сомасында ғылымға шығындар үлесі соңғы 20 жылда тұрақты: АҚШ-та 6-7%, Францияда, Германияда, Ұлыбританияда, Италияда - 4-5%, Японияда 3-3,5%.

Японияда  фундаменталды зерттеулерді қаржыландыруға 51,5%, Германияда 51,4%, Кана-дада 35%, ал Италияда 46,4%. Жалпы алғанда дамыған елдер ғылымға ІЖӨ-нен орташа 2-ден 4%-ке дейін жұмсайды. [1]. Ал Қазақстанда фундаменталды, қол-данбалы ғылымға зерттеулер мен инновацияға шығыстар ІЖӨ-нен 0,2%-ке дейін артты. Сондықтан да орта мерзімді инвестицилық - инновациялық даму стратегиясына сай ғылым мен инновацияға шығыстарды дамыған мемлекеттер деңгейіне дейін көтеру қажет.

«Білім беру»  функционалдық тобы бойынша шығыстар 2006 жылға дейін 0,1% өссе, жыл сайын ескенде ІЖӨ-ге 3,94% құрайды. Мұндай шығыстар деңгейі ІЖӨ-ге қатысты алғанда, Ұлыбритания (1,3%), Испания (1,2%) және АҚШ (0,4%) сияқты елдерден жоғары, бірақ Исландия (6,86%), Швеция (6,6%) және Белгия (6%) сияқты елдерден төмен. Білім - адам дамуы индексінің шешуші компоненті болып табылады. Адам дамуы индексінің 1%-ке өзгеруі ІЖӨ-нің 5,8%-ке өзгеруіне алып келеді. Білім беруге шығындардың өсуі қазіргі кезде әлемдік біліктілік талабына сай келетін ел экономикасының салалары үшін жоғары білікті ұлттық мамандарды даярлау қажеттілігінен туындап отыр. Сондықтанда болашақта білім бе-руге шығындарды ІЖӨ-ге 5-6% деңгейіне арттыру қажет.

«Денсаулық  сақтауға» шығындар үлесі ІЖӨ-ге процентпен алғанда 2%-тен аз ғана кеп. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш 6-7%-ке жуық, бірақ міндетті медициналық сақтандыру қорының құрылуымен денсаулық сақтауға шығындар 2-3% деңгейінде сақталынады деп болжамдануда.

«Әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек» функционалдық тобы бойынша шығыстар қазіргі кезде ІЖӨ-нен 6%-ке жуық және ол болашақта ІЖӨ-нен 5,5% деңгейінде сақталынады. Бұл көрсеткішті АҚШ-мен салыстырсақ онда 5,5%, ол Ұлыбританияға (13,1%), Ресейден (8,2%), Австралияда (10,2%) төмен. Шығыстардың негізгі мақсаты жумыс істейтін халықтың табысын арттыру, кедейшілік деңгейін төмендету, адрестік әлеуметтік қорғаумен қамсыздандыру, сонымен қатар зейнетақымен қамтамасыз етуді жетілдіру. Мемлекеттік шығыстар халықтың ең әлжуаз топтары пайдасына қайта бөлінеді. Мүгедектерді әлеуметтік, еңбектік бағдарлау, жаңа үлгідегі протезортопедиялық бұйымдарды сатып алу қоғамға мүгедектерді интеграциялауды, сонымен бірге ана мен баланы қолдау және дені сау баланың туылуын ынталандыруды жетілдіру бойынша шаралар қолға алынуда.

«Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңестік» функционалдық тобы бойынша шығыстар ІЖӨ-ге проценттік өлшемде 0,73%-ке дейін 2004 ж. салыстырмалы төмендейді, бірақ номиналды елшемде бұл топта үстіміздегі жылға 24,5% болады деп болжамдануда. Шығынның артуы, арнайы орта мерзімді «Мәдени мұра» бағдарламасын жүзеге асыруға байланысты, негізгі мақсаты халықтың үлкен мәдени мұрасын оқытудың толық жүйесін құру, тарихи-мәдени және архитектуралық ескерткіштерді қалпына келтіру, гуманитарлық білім беру қорын қлттық тілде құру, ғылыми, биографиялық, көркем арналарды құру және т.б.

«Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау» функционалдық тобы бойынша 1,69%-ке дейін шығыстардың өсуі қарастырылды, бұл 2005 жылы аяқталатын азық түлік бағдарламасы жүзеге асырудың аяқталуына байланысты.

Шығыстардың елеулі үлесі аграрлық өндірісті жандандыру мен дамытуға, ауылдағы өмір сүру деңгейін жоғарылату мен ауыл инфраструктурасын қүруға бағытталуда. Бюджет құралдары есебінен «Ауыз су» салалық бағдарламасы шеңберінде халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету қарастырылуда. 2004-2007 жылдары Қазақстан Республикасы ауылдық территорияларын дамытудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде жылына 1,5 млрд теңге бөлінді. Бұл құралдар ауыл мектептерін, ауруханаларды, жол және сумен жабдықтау жүйелерін құруға жүмсалынады.

«Өнеркәсіп  және құрылыс» тобы бойынша мемлекеттік  бюджеттен шығындар жыл сайын қысқаруда, өйткені 2003-2015 жылдары Қазақстан республикасы инвестициялық - инновациялық даму стратегиясында қарастырылған шараларды қаржыландыруға байланысты болжамдануда[2б].

«Транспорт және байланыс» тобы бойынша шығыстар қазіргі кезде ІЖӨ-нен 1,66% -ке жуық. Құралдар сыртқы рынокқа шығуды қамтамасыз ететін және қоғам мен экономиканың қажеттілігіне сай келетін коммуникацияның техникалық жағдайын жақсартуға, транзиттік корридорларды дамытуға жұмсалады. Бұл басымдық мемлекеттік және салалық даму бағдарламаларын қаржыландыру шаралары арқылы жүзеге асырылады. Автомобиль жолдарының торабын дамыту және үстау, сақтап қалу үшін мемлекеттік бюджеттен ағымдағы үстауға, автомобиль жолдарының бұзылған бөлімшелерін қалпына келтіруге, жендеуге қаржыландыру нормативтері бойынша бөлінуде, ол транспорт инфрақұрылымын дамытудың жалпы шығындарының 30% -нен көп емес немесе ІЖӨ- нің 0,3-0,33% деңгейінде.

2004-2005 жылдары  мемлекеттік қызметкердің еңбек ақысы өсті. Кәсіби мемлекеттік ақпаратты қалыптастыру мақсатында мемлекеттік қызметкерлердің қайта даярлау мен біліктілігін арттыруға құралдар бөлінуде.

Керіп отырғанымыздай мемлекеттік бюджетті әзірше даму бюджеті деп айтуға болмайды. Мемлекеттік функцияны толыққанды қаржыландыру үшін ІЖӨ көлемін бюджет арқылы қайта бөлінетін деңгейде ІЖӨ-ге кем дегенде 30% арттыру қажет. Қазіргі кезде мемлекеттік бюджет көлемі темен деңгейде, салықтық және салықтық емес түсімдер көлемі ІЖӨ-нің 20%-ке жуығын ғана құрайды. Европа елдерінде мемлекеттік шығындар орташа 47% -ке жуық, АҚШ-та ІЖӨ-ге мемлекеттік зейнет ақы мен әлеуметтік қорларға шығындарды қоспағанда 34%, Японияда 35% құрайды.

Мемлекет  ресурстарын қайта бөлу процесінде бюджетті қалыптастыру кезінде мемлекеттік секторды қайта құрылымдау мен даму бағыттары, мақсаттарын ескеру қажет.

Реттеудің спецификалық объектісі ретінде мемлекеттік сектор бюджеттік жіктеуде табыс бөлігінде де, шығыс бөлігінде де белгіленбеген. Мемлекеттік және муниципалдық меншіктегі мүліктен алынған табыс «салықтық емес түсімдер» бөлімінде табыстар жіктемесінде көрсетілген. Мұндай салық төлеушілер категорияларынан түсімдер белек көрсетілмейді, бұл мемлекеттік мүлікті муниципалды мүліктен бөліп ажыратуға және тікелей мемлекеттік сектордан түскен табысты анықтауға мүмкіндік бермейді.

Мұнан басқа мемлекеттік сектор салықтық және салықтық емес 
аударымдар туралы Қазақстан Республикасы  Статистика Агенттігінің мәліметтеріне сай бюджет табыстарының мөлшерінде мемлекеттік сектор үлесі туралы мәліметтерді салыстыру экономиканың аталған секторы бойынша бюджеттік көрсеткіштердің жүзеге асырылу мен сенімділік дәрежесін бағалауға мүмкіндік берер еді.

Мемлекеттік бюджеттің шығыс жіктемесінің барлық түрі меншік формалары бойынша ресурстарды бөлуді қарастырмайды, осылайша әрекет етуші әдістеме негізінде мемлекеттік секторға тікелей бағытталған құралдарды бағалау мүмкін емес. Бюджеттік жіктеме баптарын талдау негізінде ғана жекелеген пайымдауларды түзуге болады.

Сонымен функционалдық  жіктемені қарастыру кезінде бірде бір шығыс бабының толығымен мемлекеттік секторға жатқызылмаған, функционалды жіктеме баптары ішінде оның үлесін анықтау әдістемесі әлі жоқ.

Экономикалық  жіктеме (классификация) де оның жекелеген  баптарын тек мемлекеттік секторға жатқызуға мүмкіндік бермейді. Бюджет қуралдарын тікелей алушылар тізімі мемлекеттік ұйымдардан түзілседе, бұл ресурстарды ары қарай бөлу өзге меншік формалары мен кәсіпорын бюджетін орындау процесіне қатысуын болжамдайды.

Осылайша  мемлекеттік сектор бюджеттік шығындардың жалпы мөлшеріндегі үлесін бөліп көрсету үшін бюджеттік жіктеме сәйкесінше толықтырулар енгізу қажет, бұл ағымдағы бюджеттік жылда мемлекеттік секторға «жоспарланған» мемлекеттік шығындарды бағалауға мүмкіндік береді. Бюджеттік параметрлерді статистикалық мәліметтермен түзу кезінде бюджеттің орындалу дәрежесін бағалау мүмкіндігі пайда болады.

Жергілікті  бюджеттен бөлінетін аймақтық мақсаты  бағдарламаларды орындауға қаржылар мемлекеттік сектор мен өзге меншіктегі кәсіпорындар арасында белгілі пропорцияда бөлінеді. Осындай бағдарламалар шеңберінде мемлекеттік тапсырыс беруші мен қажет Мемлекеттік сектор кәсіпорынның аймақтық мақсаты бағдарламаларды орындауға жұмсалған құралдарды игеруге қатысуын анықтау үшін, мемлекеттік орындаушылардың және олармен игерілген құралдардың үлесі мен мөлшерін бөліп керсетіп, ізденушілер құрамы мен сәйкесінше жұмысты атқарушылардың есебін ұйымдастыру қажет.