Бюджеттің экономикалық тиімділігі

Мұнан басқа  мөлшері мен тиімділігін қамтитын мемлекеттік сектордың дамуының жоспарлы көрсеткіштер жүйесін өңдеу қажет. Мұндай жүйені құру мен оған сәйкес массивті ақпаратты жинақтау мемлекеттік сектордың даму тенденциясын анықтауға, сонымен бірге экономиканың аталған секторының бюджеттік реттеу стратегиясын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік секторды бюджеттік реттеудің әрекеттегі әдістері ішінен таңдау даму мүмкіндігі мен қажеттілік арқылы анықталады. Мемлекеттік секторды бюджеттік қаржыландырудың механизмін, нақты объектілерін, бағдарын, мөлшерін анықтау кезінде қоғамның әлеуметтік қажеттілігін қамтамасыз ету және ІЖӨ арттыру мен құру процесінде оның мүмкіндіктерін ескеру қажет. Осы орайда, меншікті мемлекеттік сектор ішінде бөлу кезінде мемлекеттік басымдықтар жүйесін өңдеу қажет.

Мемлекеттік сектордың стратегиялық басымдықтарын  қалыптастыруда, оның қызметі мониторингінде және ұтымды мөлшерінетілетін қаржы көлемі бекітіледі анықтауда шешуші рольді, біздің пікірімізше, мемлекеттің қатысуымен ірі кәсіпорындарда қамтитын холдингке бекіту қажет. Холдинг мемлекеттік сектор алдында тұрған аймақтық, салалық аспектіні қамтитын тек қысқа мерзімді ғана емес, ұзақ мерзімді болашақтағы мақсаттарды бекітуі қажет.

Қорыта келе, соңғы жылдары Қазақстанда мемлекеттік инвестицияның экономикаға бағдарланған кейбір жүйесінің қалыптасқанын айтып өткім келеді. Осы жерде мемлекеттік кәсіпорындардың көпшілігі үшін несие ресурстары салымның рентабельділігінен асып түскендіктен, жоғары проценттік ставкаға байланысты бұрынғысынша қол жетімді емес. Өндірісті дамытуға бағытталған меншікті құралдарының үлесі елеусіз. Бұл жағдайда мемлекеттік секторға тікелей инвестициялар өз мәнін сақтауы қажет, ал бюджет жақын перспективада инвестициялық процесті қалпына келтіруді реттеуде негізгі құралдарының бірі болуы мүмкін.

Республика  үшін бюджетаралық қатынастарды реттеу өте көкейтесті және күрделі проблемаға айналып отыр. Бюджетаралық қатынастардың жетілдірілмеуіне байланысты әртүрлі деңгейлердегі билік органдарының кептеген қаржылық мәселелері өршуде. Қаржыларды орталық бюджетке шоғырландыру, барлық деңгейлер бюджеттері арасында қарсы қаржылық ағындардың болуы, жергілікті бюджеттердің меншікті кірістері деңгейінің төмендігі осылардың барлығы жергілікті билік органдарын халықтың өмірлік маңызды проблемаларын шешу мүмкіндігінен айырады, сонымен қатар сәйкес аумақтарда тиімді салықтық-бюджеттік саясатты жүргізуге кедергі жасайды. Бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша салық әлеуетін таратуды үйлестіру сияқты бюджетаралық қатынастардың маңызды сұрағы әлі шешілген жоқ.

Аймақаралық деңгейде, бюджетаралық реттеудің тиімсіз  әдістерін қолдану, аймақтардың  өздерінің салықтық түсімдерін жоғарылатуға мүддесіздігімен шартталады. Салықтардың жиналу деңгейінің төмендігі аймақтық бюджеттердің трансферттердегі қажеттілігін жоғарылатады және оның тапшылығының өсуіне әкеледі. Аймақтардың өз 
күштерімен тапшылықты қысқартуға тырысуы меншікті кіріс етіспеушілігімен сипатталады. Осы жерде бюджеттік жүйенің тігінен баланстану деңгейі туралы сұрақ туады. Егер әрбір деңгейде тағайындалған шығыс өкілеттіліктер жалпы бюджеттік ресурстарға жауап берсе, бюджеттік жүйе тігінен баланстандырылған болып табылады. Тігінен баланстанбаумен күресуге мүмкіндік беретін, әдістер бар. Үлестік негізде бюджеттік жүйе деңгейлері арасында кірістерді тарату функциясын және трансферттерді таратуды саяси көзқарастан және экономикалық тиімділік тұрғысынан жергілікті өкіметке берген жен.

Кейбір аумақтардың  реттеуші салықтарының салық әлеуеті ол бюджеттерге белулер нормативін шамалы жоғарылату жағдайында орталық бюджеттен мүлдем каржылық көмек сұрамауға мүмкіндік жасайды. Мұндай шешім көптеген аймақтардың дотациялану деңгейін елеулі төмендетуі мүмкін. 1998 жылдыңкірістерді қайта тарату арқылы, бюджеттік алып қоюлар және субвенциялар көлемін қайта қарастыру жолымен түзетулер жасауға негізделді. Саяси тұрғыдан өзгеріс кірістерді дұрыс дифференциалдап, жергілікті бюджет тұрақтылығына әкелетін, биліктерді орталықтандырмау мәселесін шешуге мүдделі. Сонымен, 2002 жылы бюджет жобасына сәйкес үкімет бюджет жүйесіне өзгерістер енгізген: корпоративтік табыс салығы толығымен республикалық бюджетке беріліп, ішкі акциздер және қоршаған ортаны қорғаудан табыстар табыстар толығымен жергілікті бюджет көзі болды. Өзгеріс енгізудің негізгі себебі, әртүрлі өзгерістерге ұшырауға икемді корпоративті табыс салығы облыстық деңгейдегі салықтық түсімдерге кедергі жасайтындықтан, салықты толығымен республикалық деңгейге беру жолымен салықтық түсімдердің түрақтылығын қамтамасыз етуге болатындығы. Ал акциз сияқты проблемалы салықты әкімшіліктендіруді жергілікті деңгейде жүргізу тиімділігінен акциздерді толығымен жергілікті бюджетке қалдыру қажеттілігі туады.

Жалпы «Бюджет жүйесі» туралың заңына аталып өткен өзгерістер енгізілді, ал оның нәтижесіне 3-кестеде жыл қорытындылары мәліметтері негізінде талдау жасалған.

3 Кесте - Мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінің құрылымы

Кестеде 2005-2008 жылдардары мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінің құрылымында болған өзгерістер айқын бейнеленген. 2007 жылғы бюджет жүйесіндегі езгерістерге сәйкес жергілікті бюджеттің мемлекеттік бюджет құрылымындағы үлесі күрт төмендеген. Әрине, бұл жағымсыз үрдіс, өйткені жергілікті бюджеттердің меншікті кірістерінің төмендеуі субвенцияланатын аумақтардың санының жоғарлауына әкеледі, сәйкесінше мемлекеттік бюджет қүрылымындағы жергілікті бюджетке түсетін салықтық түсімдер 39,2%-ды ғана құрады. Бұл негізінен корпоративтік табыс салығының толығымен республикалық бюджетке берілуінен болған. Ал жоғарыда айтылып өткендей акциздердің жергілікті бюджетке берілуі бұл айырмашылықтың орнын толтырмады.

Енгізілген өзгерістердің себептерін, олардың негізділігін тұжырымдайтын көзқарастарды қарастыра келе, келесідей орынды қайшылықтар туады:

- өзгеріс  орталықтандырмауды жүзеге асыру мақсатын көздеген Бірақ мемлекеттік басқару деңгейлері арасында функцияларды нақты шектеу, жергілікті бюджеттің тұрақты кірістерін қамтамасыз ету, бюджеттің қаржылық дербестігі сияқты проблемалар шешілмейінше орталықталықтандырмау проблемасы шешілмейді;

• корпоративтік табыс салығынан бөлулерден жергілікті бюджетке  түсімдер барлық  салықтық түсімдердің 1/3 бөлігін құрады. Бұл түсімдер республикалық деңгейге берілсе, облыстар үкімет трансферттерін алуға мәжбүрлі болады, сәйкөсінше дербестікке қол жеткізу мүмкін болмайды;
• толық дербестікке реттеуші салықтардан неғұрлым көп мелшерде бөлулер жасағанда және үкімет облыстық бюджеттер тапшылығына бақылау жасамай олардың табыстарына түзету енгізгенде қол жеткізуге болады;

жергілікті  бюджеттерге толығымен түсетін акциздер жергілікті бюджеттердің кіріс базасын нығайта алмайды, өйткені бұл түсімдер корпоративті табыс салығы мен акциздер арасындағы айырмашылықтың орнын толтыра алмайды.

Қазіргі бюджеттік  мәселелерді шешу және деңгей аралық бюджеттік қаржылық ағындарды оңтайландыру үшін бюджеттік жүйенің барлық деңгейлеріне салықтардан бөлулер немесе салықтарды бекіту жүйесін жетілдіру қажет. Осы проблеманы шешуге мүмкіндік жасау үшін салықтар тізімі шектеулі[54,31б]. Басты мақсат - оларды бюджеттік жүйе деңгейлері арасында негізгі тарату. Бүгінгі таңда осы мәселе төңірегіндегі пікір таластар 3 бағытта жүргізіледі:

• салықтарды бюджеттік жүйенің қандай да бір деңгейіне бекіту немесе олардан белулердің мақсаттылығы;
• бюджеттік жүйенің әр түрлі деңгейлеріне салықтардан белулер мөлшері;
• "бір салық — бір бюджетң қағидасы бойынша бюджеттік жүйе деңгейлеріне салықтарды бекіту мақсаттылығы.

Салықтарды бекіту жүйесінің негізін салушы қағидаларды анықтамайынша, бюджеттік жүйенің әр түрлі деңгейлеріне салықтардан бөлулер және оларды бекітудің оңтайлы варианттарына қол жеткізу не практикалық, не теориялық тұрғыдан мүмкін емес. Қағидаларды таңдау бюджеттік жүйе шешуге негізделген міндеттерден тәуелді.

Деңгейаралық  бюджеттік қаржылық ағымдарды оңтайландыру кезінде бюджет жүйесінің қандай да бір деңгейін жетілдіруге басым күш жүмсау өте қауіпті, ал мұндай үрдістер қарастырылуда. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру бойынша көптеген ұсыныстарда авторлар бюджет жүйесінің тек қандай да бір деңгейінің жұмысы үшін бюджетаралық қатынастардан тиімді моделін жасауға ұмтылады. Деңгейаралық бюджеттік қаржылық ағындарды оңтайландырудың мұндай бір жақты көзқарасы елдің бюджет 
жүйесіндегі сәйкессіздіктің тереңдеуіне әкеледі. Бюджеттік нормалар және ережелер,тек қандайда бір белгілі билік деңгейінің мүддесін 
көздемей жалпы бюджеттік жүйе алдында тұрған поблемаларды 
шешу қажеттілігінен шығуы қажет. Бюджетаралық қатынасты реформалаудың негізгі бағыты-мұнда бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша таратылатын бюджетгік қаражаттардың түрақты сандық қатынасын 
анықтау реті емес, жедел өзгеретін әлеуметтік-эконмоикалық жағдай арттарында, бюджеттік жүйе деңгейлері арасында бюджеттік қаражаттарды тарату механизмін және бюджетаралық қатынастарды үйымдастыру ретінде үнемі жетілдірудің серпінді процесінің реті қарастырылады. Бұл тұжырымда деңгей аралық бюджеттік қаржылық ағындардың оңтайландырылуы, ағымдағы және болашақтағы бюджеттік саясатты қалыптастыру кезіндегі бағдар болады.Бұл бір жағынан,берілген моделдің салыстырмалы тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, елде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалықжағдайдан тәуелсіз бюджеттік жүйелер деңгейлер арасында бюджеттік қаражаттарды тарату механизміне сәйкестендірілген түжырымдамалықережелерді өңдеу қажеттілігін, екінші жағынан қызмет ететін механизмді талдау және оның негізгі жетіспеушіліктерін және оларды жою мақсаттарын айқындауқажеттіліктерін болжамдайды.

Бюджетаралық  қатынастар реформаларының негізгі мақсаттары ретінде келесілер бөлінеді:

• бюджеттік жүйенің қаржылық ресурстарын пайдалану және басқару тиімділігін жоғарлату;
• аймақтардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру үшін жағдай жасау.

Бюджет аралық қатынастардың негізделуі қажет негізгі қағидалар 
айтарлықтай өзгеріске үшыраған жоқ. Оларға келесілер жатады: бюджетаралық өзара қатынастардың барлық  қатысушыларының мүдделерінің баланстануы, әр түрлі деңгейлер бюджеттерінің дербестігі, әр түрлі деңгейлер бюджеттер арасындағы кіріс көздердің, жауапкершіліктердің және шығыс өкілеттіліктердің заңды шектелуі, аумақтардың бюджеттік қамтамасыз етілуінің деңгейін теңестіру мақсатында, бюджеттер арасындағы қаражаттарды объективті шартталған қайта тарату, бюджеттік жүйе біртүтастығы.

Қызмет ететін жетіспеушіліктерді жою және бюджетаралық қатынастарды реформалау мақсатында келесілерді шешу қажет:

• аймақтық  бюджеттік жүйелердің қызмет ету тиімділігін жоғарлату, аймақтық қаржыларды сауықтыру;
• қарсы қаржылық ағындарды төмендету;
• қаржыларды бөлу шарттылығы және оларды аймақтарда пайдалану үшін жауапкершілікті және бақылауды жоғарлату;
• жоғары дотациялық аумақтарға қосымша қаржылық қолдауды қамтамасыз ету;
• мемлекеттік билік субъектілері және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өндірістік және аумақтық салық әлеуетін жоғарлатудағы бюджеттердің баланстануын қамтамасыз ету шығындарын оң пайдалануға мүдделікті жоғарлату;
• жергілікті және мемлекеттік бюджеттер арасындағы бюджетаралық қатынастарды езара байланыстыруды қамтамасыз ету.

Бюджеттер арасында қаржыларды тарату механизмін жетілдіру қажет, мүндай таратудың объективті нормалары, формулалары қажет.

Аумақтық  бюджеттер проблемалары келесідей жолдармен шешілуі мүмкін:

• меншікті кірістерді ұлғайту есебінен, яғни елдің салық жүйесіне шамасы бойынша елеулі, жиналуына қарай нақты және ыңғайлы аумақтық салықтар енгізу:
• бюджеттік жүйе үзбелері арасында жалпы мемлекеттік кірістерді түрақты нормативтік негізде тарату жолымен;
• әрбір аумақтық бюджеттің кірістерін және шығыстарын жыл сайын ретгеу есебінен.

Қазіргі кезде  және жақын арада аумақтық экономикалық және әлеуметтік-экономикалық дамуы деңгейлерді жедел күрт дифференциалдау кезінде олардың бюджеттерін "бір салық — бір бюджет" формуласы нөгізінде қалыптастыру жағымсыз салдарға әкеледі. Кейбір аумақтарда қаржыларды қайта таратылу механизмінің болмауынан экономикалық және әлеуметтік түрғыдан артта қалған аумақтар жойылуға мәжбүр болады. Сондықтан билік органдарын арасында өкілеттілікті емес қаржылық ресурстарды бөлген дұрыс болады.

Кірістерді  сенімді және түрақты нормативтік негізде қалыптастыру қажет. Индустриалды немесе аграрлы бағыттағы аумақтардан табыстарды жаңа меңгеріліп жатқан аумақтарға аудару кезінде әлеуметтік-экономикалық дамудеңгейі әр түрлі облыстар топтар арасында салықтық бөлулердің дифференциациясы болуы керек. Бұл республика экономикасының қаржылық экономикалық баланстан болуынан жергілікті орган және мемлекеттік бюджет қатынастарын ғылыми негізді нормативтік базаға ауыстыруға негізделген.