Унутрыпалiтычнае развiццё беларусi ў 1990-я гады

       УНУТРЫПАЛIТЫЧНАЕ  РАЗВIЦЦЁ  БЕЛАРУСI

                                    Ў 1990-Я ГАДЫ               

     Палітычная сітуацыя ў Беларусі ў пачатку 1990-х гадоў.

      У канцы 80-х пачатку 90-х гадоў  ХХ стагоддзя ўзмацніўся рух  за нацыянальны суверэнітэт Беларусі. Усе рэспублікі былога СССР  імкнуліся атрымаць незалеж-насць. Першымі гэта зрабілі прыбалтыйскія рэспублікі .27 ліпеня 1990 г. Вярхоўны Савет Беларускай ССР прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце. Рэспублі-ка Беларусь прызнавалася суверэннай дзяржавай, якая ўсталявана на аснове ажыц-цяўлення беларускай нацыяй яе неад'емнага права на самавызначэнне, дзяржаўнасці беларускай мовы,вяршэнства народа ў вызначэнні свайго лёсу.

      Дзяржаўны суверэнітэт зацвярджаўся ў імя вышэйшай мэты - свабоднага развіц-ця і дабрабыту, годнага жыцця кожнага грамадзяніна рэспублікі на аснове забес-пячэння правоў асобы ў адпаведнасці з Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь і яе міжнароднымі абавязацельствамі. Упершыню замацоўвалася палажэнне аб тым, што неад'емныя правы РБ рэалізуюцца ў адпаведнасці з агульнапрызнанымі нормамі міжнароднага права. Размежаванне заканадаўчай, выканаўчай і судовай улады з'яў-ляецца важнейшым прынцыпам існавання Беларускай ССР як прававой дзяржавы.

      Рэспубліка Беларусь ставіла  сваёй мэтай зрабіць тэрыторыю  бяз'ядзернай зонай, а рэспубліку - нейтральнай дзяржавай. Асаблівае значэнне меў артыкул 11, дзе за-мацоўвалася права Рэспублікі Беларусь самастойна ажыццяўляць правы на дабра-ахвотныя саюзы з іншымі дзяржавамі і свабодны выхад з гэтых саюзаў. Адзіным прадстаўнічым органам, які мае права выступаць ад імя народа рэспублікі, пры-знаваўся Вярхоўны Савет. Чарговым важным крокам у працэсе рэалізацыі ідэй беларускай дзяржаўнасці стала прыняцце Вярхоўным Саветам БССР 27 лютага 1991 г. Закона «Аб асноўных прынцыпах народаўладдзя ў Беларусі».

      Адзінай крыніцай дзяржаўнай  улады прызнаваўся народ, які  ажыццяўляў сваю ўладу непасрэдна  або праз прадстаўнічыя органы;

      Найважнейшай задачай усіх органаў  дзяржаўнай улады і кіравання  з'яўлялася служэнне народу і  ўсялякае забеспячэнне правоў  і свабод грамадзян;

      Найважнымі прынцыпамі з'яўляюцца:

- вяршэнства  законаў;

- прынцып  падзелу ўлад на заканадаўчую, выканаўчую і судовую;

- прынцып  роўнага доступу да дзяржаўнай службы;

- ўмяшанне  дзяржавы ў дзейнасць грамадскіх  арганізацый, роўна як і ўмяшанне  грамадскіх арганізацый у дзейнасць  дзяржавы, не дапускаецца;

- прызнанне  палітычнага плюралізму.

      На пазачарговай 5-й Сесіі Вярхоўнага  Савета БССР 25 жніўня 1991 г. г.быў прыняты. Закон «Аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістыч-най Рэспублікі», а таксама пастанова аб забеспячэнні палітычнай і эканамічнай са-мастойнасці Беларускай ССР.

      Законам прадугледжвалася, што ў выпадках, калi палажэнні дзеючай Кансты-туцыі БССР (1978 г.) ўступаюць у супярэчнасць з палажэннямі Дэкларацыі аб дзяр-жаўным суверэнітэце, варта кіравацца Дэкларацыяй як канстытуцыйным законам. 19 верасня 1991 Вярхоўны Савет БССР прыняў Закон, у адпаведнасці з якім бела-руская дзяржава стала называцца Рэспублікай Беларусь.

      25 жнiўня 1991года Вярхоўны Савет БССР прыняў рашэнне аб дзяржўным суве-рэнiтэце. У той жа дзень былі таксама прыняты пастановы аб забеспячэнні палітыч-най і эканамічнай самастойнасці рэспублікі і аб прыпыненні дзейнасці КПБ. 19 вера-сня 1991 Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка (БССР) была пераназва-ная ў Рэспубліку Беларусь, былі прыняты новы дзяржаўны герб і новы дзяржаўны сцяг, а пазней - новая Канстытуцыя і грамадзянскі пашпарт.

      2 кастрычніка 1991 года Цяпер ужо  Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў заяву «Аб прынцыпах знешнепалітычнай дзейнасці Рэспублікі Беларусь», у якім пацвярджалася прыхільнасць Беларусі прынцыпам Статута ААН, Дэкларацыі аб правах чалавека 1948 г., а таксама ўсім міжнародным абавязкам Беларусі.

      8 снежня 1991 у выніку Белавежскіх пагадненняў Беларусь увайшла ў Са-дружнасьць Незалежных Дзяржаў. Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь ратыфiка-ваў пагадненне аб адукацыі СНД і дэнансаваў Саюзны дагавор 10 снежня 1991 года.

      Пасля распаду СССР, ва ўмовах  нарастальнага сацыяльна-эканамічнага  і грамад-ска-палітычнага крызісу найважнейшай задачай кіраўніцтва і знешнепалiтычнага ведамства Беларусі стала забеспячэнне хуткага і незваротнага паміжнародна-пра-вавога прызнання суверэнітэту краіны.

      Прызнанне незалежнасцi Беларусі працякала па нарастаючай і интенсiфiкавалася ў 1992 г. Разам з тым, з палітычнага пункту гледжання большасць найбольш важных прызнанняў адбылося ў 1991 г. У першую чаргу Беларусь была зацікаўлена ў між-народна-прававым прызнанні з боку вядучых краiн мiра. Міжнародна-прававое пры-знанне сумежнымі краінамі з'яўлялася першым крокам па фарміраванню добра-суседства з iмi па перыметры уласных межаў.

       З улікам таго, што Беларусь уваходзіла ў лік ініцыятараў белавежскіх пагад-ненняў, прызнанне яе суверэнітэту было аўтаматычна гарантавана з боку Расii і Украіны (8 снежня 1991 г.).Іншыя саюзныя рэспублікі занялі прызналі незалежнасць Беларусі, за выключэннем Грузіі (6 студзеня1994 г.), толькі з падпісаннем Алма-цінскай дэкларацыі ад 21 снежня 1991 г. Прыбалтыйскія дзяржавы, якія выйшлі з складу СССР напярэдадні яго распаду, прыведалі Беларусь нашмат пазней. Напрык-лад, Літва заявіла аб прыведаннi толькі ў канцы 1992 г. адначасова з усталяваннем дыпламатычных адносін.

      Прызнанне суверэнітэту Беларусі  не заўсёды ішло паралельна  з усталяваннем дыпламатычных  адносін. З 129 дзяржаў, якія  прызналі Рэспубліку Беларусь у перы-яд 1991-1994 гг., дыпламатычныя адносіны з нашай дзяржавай ўсталявала 102. У асноўным, дыпадносіны ўстанаўліваліся шляхам падпісання Пагаднення або Прата-кола ў ходзе візітаў у краіну кіраўнікоў замежных знешнепалітычных ведамстваў і міністра замежных спраў Беларусі за мяжу. З некаторымі дзяржавамі дыпадносіны былі ўсталяваныя праз абмен дыпламатычнымi нотамі. Рэспубліка Беларусь валодае  паўнатой улады на сваёй тэрыторыi, самастойна ажыццяўляе ўнутраную і знешнюю палiтыку. Республика Беларусь абараняе сваю незалежнасць і тэрытарыяльную цэласнасць, Канстытуцыйны лад, забяспечвае законнасць і правапарадак.

     Да 1994 года Беларусь фактычна з'яўлялася парламенцкай рэспублікай. Суверэн-най незалежнай Рэспубліцы Беларусь патрэбна была новая Канстытуцыя, у якой бы-лі б адлюстраваны змены, якiя адбылiся ў краiне. Такім чынам, прычыны прыняцця Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 года заключаліся ў наступным:

1. Дзеючае заканадаўства не адпавядала патрабаванням часу.

2. Абвяшчэнне Рэспублікай Беларусь дзяржаўнага суверэнітэту і незалежнасці.

3. Вызначэнне новай ролі чалавека ў дзяржаве і грамадстве (не чалавек для дзяржавы, а дзяржава для чалавека).

4. Выключэнне манаполіі на ўладу адной палітычнай партыі і стварэнне ўмоў для шматпартыйнасці.

5. Азначыліся шляху пераходу да рынкавых адносінам.

             Падрыхтоўка і прыняцце Канстытуцыі

      Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь была прынята кваліфікаваным большасцю дэпутатаў Вярхоўнага Савета 15 сакавіка 1994 і ўступіла ў сілу 30 сакавіка 1994 года (з дня апублікавання). Складалася з 8 раздзелаў і 149 артыкулаў.

     Асноўны Закон - плён амаль чатырохгадовай працы спецыялістаў у галіне права, грамадзян, які ўносіў свае заўвагі і прапановы па праектах, якія публікаваліся для народнага абмеркавання, парламентарыяў.

     Рэспубліка Беларусь па Канстытуцыі 1994 года прызнавалася унітарнай дэма-кратычна-сацыяльнай прававой дзяржавай. Чалавек з'яўляецца найвышэйшай каш-тоўнасцю грамадства і дзяржавы. Замацоўваліся прынцыпы прававой дзяржавы. Дзяржаўнай мовай з'яўлялася толькі беларуская мова.

     У другім раздзеле замацоўваліся правы, свабоды, гарантыі і абавязкі грамадзян Рэспублікі Беларусь. Выбары ў РБ з'яўляліся ўсеагульнымі, роўнымі, свабоднымі, простымі пры тайным галасаванні.

     Замацоўваўся прынцып падзелу ўлад на заканадаўчую ў асобе Вярхоўнага Саве-ту РБ, выканаўчую у асобе Прэзідэнта і Урада і ўпершыню на канстытуцыйным узроўні замацоўвалася паняцце "судовая ўлада". Упершыню на заканадаўчым узроў-ні замацоўваўся інстытут прэзідэнцтва.

     Судовая ўлада належала судам. Упершыню атрымаў заканадаўчае замацаванне інстытут судовага канстытуцыйнага кантролю, які належаў Канстытуцыйнаму Суду РБ. Па Канстытуцыі РБ ад 5 сакавіку 1994 г. Канстытуцыйны Суд РБ ставіўся да ор-ганаў канстытуцыйнага кантролю і надзора. Пытанне аб змяненні і дапаўненні Кан-стытуцыі разглядалася Вярхоўным Саветам па ініцыятыве не менш як 150 тысяч грамадзян Рэспублікі Беларусь, якія валодаюць выбарчым правам, не менш за 40 дэ-путатаў Вярхоўнага Савета, Прэзідэнта і Канстытуцыйнага Суда.

     Раздзел 4 называўся як "заканадаўчая, выканаўчая і судовая ўлада". У іерархіі вышэйшых дзяржаўных органаў першае месца займаў Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь. Ён прызнаваўся вышэйшай прадстаўнічым пастаянна дзейнiчаючым і адзі-ным заканадаўчым ворганам дзяржаўнай улады з 260 дэпутатаў. Тэрмін паўна-моцтваў - 5 гадоў. Для арганізацыі яго працы ствараўся Прэзідыум Вярхоўнага Са-вета Рэспублікі Беларусь. Правам заканадаўчай ініцыятывы валодалі: дэпутаты Вяр-хоўнага Савета Рэспублікі Беларусь, пастаянные камісіі Вярхоўнага Савета Рэспуб-лікі Беларусь, Прэзідэнт, Вышэйшы Гаспадарчы Суд, генеральны пракурор, Кант-рольная палата, Нацыянальны банк і грамадзяне ў колькасці не менш за 50 тысяч.

     Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь з'яўляўся кіраўніком дзяржавы і выканаўчай ула-ды. Ім мог быць грамадзянін Рэспублікі Беларусь не маладзейшы за 35 гадоў і пра-жыўшы ў Рэспубліцы Беларусь не менш за 10 гадоў. Тэрмін паўнамоцтваў - 5 гадоў. Кандыдаты вылучаліся не менш, чым 70 дэпутатамі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь, а таксама грамадзянамі - пры наяўнасці не менш за 100 тысяч подпісаў выбаршчыкаў. Прэзідэнт мог выдаваць указы і распараджэнні. Для рэалізацыі паў-намоцтваў выканаўчай улады ў галіне эканомікі, знешняй палітыкі, абароны, нацы-янальнай бяспекі, аховы грамадскага парадку і іншых сферах дзяржаўнага кіравання пры Прэзідэнце ствараўся Кабінет Міністраў.

     Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, утрымлівае палітычныя і прававыя концеп-цыі, прынцыпы функцыянавання дзяржаўна-прававога механізму, ўзаемадзеянне-адносіны дзяржавы, грамадства і чалавека.

.   Структура Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь з'яўляецца стандартнай ў сусветнай практыкі канстытуцыяналізму: яна мае прэамбулу, асноўную частку і вызначаны пе-раходныя палажэнні. У прэамбуле вельмі сціснута замацоўваюцца прынцыпы, на якіх грунтуецца Канстытуцыя. У прэамбуле прадугледжваецца, што Канстытуцыя з'яўляецца Асноўным Законам Рэспублікі Беларусь. Сэнс тэксту прэамбулы склада-ецца ў тым, што яе становішча маюць падмуркавае значэнне для ўразумення  іншых нормаў Канстытуцыi. Асноўная частка Канстытуцыі складаецца з васьмі раздзелаў.

     У першым раздзеле раскрываюцца асновы канстытуцыйнага ладу. Даецца харак-теристика беларускай дзяржавы як унітарнага, дэмакратычнага, сацыяльнага, права-вога. Замацоўваецца ўзаемная адказнасць чалавека, грамадзяніна і дзяржавы, а так-сама ідэя народнага суверэнітэту, г.зн. вяршэнства волі народа. У гэтым раздзеле змяшчаюцца нормы, якія гарантуюць палітычны плюралізм, права на развіццё ўсіх формаў уласнасці і іншыя.

      Раздзел другi прысвечан правам, свабодам і абавязкам чалавека і грамадзяніна. У раздзеле трэцім фіксуюцца асноўныя палажэнні, якія тычацца выбарчай сістэмы і рэферэндуму. Нярэдка ў канстытуцыях іншых краін гэтыя становішча адсутнічаюць.

      Раздзел чацвёрты, прысвечаны статусу  дзяржаўных органаў, выкладзены  з улікам прынцыпу падзелу  ўладаў. Тут ідзе гаворка аб паўнамоцтвах Кіраўніка дзяр-жавы, Парламента, Урада, органаў судовай улады. Пяты раздзел датычыцца мясцо-вага кіравання і самакіравання. Выкладаюцца найбольш важныя аспекты арганіза-цыі і дзейнасці, паўнамоцтваў мясцовых Саветаў, выканаўчых і распарадчых орга-наў, іх узаемаадносіны з іншымі ўладнымі структурамі.

      У шостым раздзеле змяшчаюцца  нормы, якія рэгламентуюць дзейнасць  дзвюх дзяржаўных органаў - Пракуратуры  і Камітэта дзяржаўнага кантролю. Органы Пра-куратуры, якія маюць цэнтралізацыю, закліканы ажыццяўляць нагляд за дакладным i аднолькавым выкананнем законаў, дэкрэтаў і ўказаў, iншых нарматыўных актаў.

      На Камітэт дзяржаўнага кантролю  ўскладзены кантроль за выкананнем бюджэта, выкарыстаннем дзяржаўнай уласнасці і некаторыя іншыя пытанні.

      Раздзел сёмы змяшчае нормы,  якія тычацца фінансава-крэдытнай  сістэмы Рэспу-блікі Беларусь.