өндірісте экономиканы модельдеу

Жоспары: 

1. Бәсекелестік түсінігі, мәні, маңызы   

2.  Бәсекенің түрлері  

3.  Бәсекелестікке қабілеттілік   

4.  ҚР-да бәсекенің даму ерекшеліктері,кәсіпорынның қысқаша экономикалық міңездемесі   

5.  Кәсіпорынның бәсекелестердің қызметін талдау                                      

6.  Қолданылған әдебиеттердің  тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  
 
 
 
 
 
 
 
 

    Бәсекелестік  түсінігі, мәні, маңызы

    Бәсекелестік- бұл нарық шуаруашылығына  катысушулардың арасындағы өндірістің жақсы жағдайы  үшін, тауарды дұрыстап сату мен  сатып алу үшін бақталастық.

    Бәсекелестік- экономикалық күрес, оқшауланған өндірушіредің өнім, жұмыс, қызмет көрсеті үшін өзінің мүдделерін қанағаттандырудағы өзара бақталастығы және олар осы өнімді сатумен жұмыстадағы өзара бақталастығы және олар осы өнімді сатумен, жұмысты орындаумен, сол бір тұтынушыға ғана қызмет көрсетуменбайланысты.

     Бәсеке-тауар өндірушілердің капиталды ыңғайлы салу саласы үшін, өткізу нарығы, шикізат көздері үшін өзара  жарысуы және бір мезгілде қоғамдық өндіріс пропорциясын стихиялы реттеудің өте әсерлі механизмі.

    Бәсеке  қоғам өмірінде өте маңызды орын алады. Ол өз бетінше жұмыс атқаратындарды ынталандырады, тауар өндірушілер бәсеке арқылы бірін-бірі бақылауы да мүмкін. Олардың тұтынушы үшін күресуі  бағаның төмендеуіне, өндіріс шығынының  азаюына, өнім сапасының жақсаруына, ғылыми-техникалық прогрестің күшеюіне алып келеді.

    Қазіргі жағдайда бәсекелестік күрестін бағалық  тәсілі қолданылады. Бұған монополиялы  жоғарғы және монополиялы төмен  бағаларды қолдану жатады. Бағалық  тәсілге сондай-ақ бағалық дискриминация  тәсілі де жатады (әр жердегі әртүрді бағалар, демпингтік төмен  нарықтық бағалар).

    Бәсекелестік  күрестің баға еместік тәсілі де пайда  болуда. Бәсекелестіктің баға еместік  тәсіліне мыналар жатиады: тауар  сапасының, жануаруын, дизайнын жақсартумен  байланыстылығы, оның өте ұлкен асортименттілігі және сатылғаннан кейінгі өте  жоғарғы сервистік қызметі. Бұл тәсілдер негізінен екі топқа жіктеледі: өнім үшін бәсекелестік және сату шарты бойынша бәсекелестік.   Өнім  үшін бәсеклестік-бәсекелестің сала нарығының  бір бөлігін алып қоюға ұмтылды  және ол жаға ассортименттә әрі сапалы өнімді шығару арқылы шамаланған бәр және сол бағаны сақтау жолымен жүзеге асады. Мысалы, АҚШ-да бір мезгілде үнның 10 мың сорты, консервеленген жүгерінің 4- мыңнан астам түрі, ашылықтың 50 сорты сатылады. Сату  шарты бойынша бәсекелестік- сатып  алушыларды тауарға үйірлендіру үшін көптеген іс- әрекеттерді қолданалы. Бұл бісекелекке жарнама, сервистік қызмет жасауы, тұрақты сатып алушыларға жеңілдіктер қарастыру жатады.

    Бәсекелестің  баға еместік ерекше тәсіліне тауарды ұзақ мерзімге және лизингіге сатуын жатқызамыз. Соңғысы өндіріс құралжабдығын пайдалануды көрсетеді және оларды (өндіріс құрал жабдығын) меншікке алудың орнына, яғни машина мен жабдықтарды, көлік құралдарын, өндіріске берілетін жабдықтарды ұзақ мерзімге жалгерлікке беру. Мұның классикалықжалгерліктен айырмашылы лизинг кезіндегі өзара қатынастар сатып алу- сату келісімі жағдайына қүрылады.

    Нарықтық  қатынастардың мән- мағынасын байқататын ұғымдардын бірі-бәсеке (латын сөзі конкурро-түйістіру) болып табылады. Жалпы алып қарағанда бәсекені- өндірушілердің бір- бірімен нарықтағы тауар ұсыныны мен бағаны белгілеу жайлы өзара қатынасы ретінде анықтауға болады. Бұл өндірушілер арасындағы бәсеке. Ал, тұтынушылар арасындағы бәсекені- нарықтағы бағаны, сқраным көлемін қалыптастыру жайлы өзара қатынастар ретінде анықтаймыз.

    Нарық жағдайындағы бәсеке шаруашылық пропорциясының негізгі механизмін қалыптастыру ретінде  белгілі. Бәсеке нарық субъектісінің  тепе- теңдік құқықтағы тауарды пайдалы  өткізу үшін өзара экономикалық жарысын  көрсетеді немесе қаржыны өте  пайдалы жұмсау.

     Бәсекенің болмауы монополизмге алып барады. Сондықтан жеке кәсіпорын, банк, мемлекет өздерінің құқытарын нарықта  өктем жүргізеді.

    Нарық субъектілері көп болса, бәсеке тиімді жүреді. Себебі бәсеке мен моноролия бір біріне кері ұғымдар. батыс сарапшыларының бағалауынша, бір тауар түрін сатушылар 4-5 тен аз болмағаны жөн, ал 8-15 көп болса өте тиімді. Егер төрт фирма 80% сауда- саттықты бақыласа, онда нарық монополияландырылған болып табылады.  

    Бәсекенің түрлері: 

    Бәсеке  негізгі ұғымдардың арасында  ең танымал әрі іргелі экономикалық санат болып табылады. Бәсекемен ұйымның бәсекелік жайғасымы, бәсекелестік стратегиясы мен ұйымның бәсекеге қабілеттілігі сияқты ұғымдар тығыз байланысты. Осы ұғымдардың арасында белгілі себеп-салдары бар өзара байланыс орнаған. Ұйымның нарық жағдайындағы бәсекелестік теориясы мен практикасы осы ұғымдардың жиынтығына сүйенеді. Монополияға қарсы саясат саласындағы қазіргі заңнама ережелерінде дәстүрлі нарық экономикалы мемлекеттер нарықтың белгіленген бәсекелі ортасын қамтамасыз ете отырып, оны реттеуге тырысады. Алғашқы уақыттан бастап бәсекеге нарықты реттеуші ғана емес, сонымен бірге ынталандырушы функция да берілген болатын. Басқаша айтқанда бәсеке өндірісті және тауар массасының сапасын дамыту, жетілдіру факторы ретінде қарастырылды.1990-шы жылдары бәсекенің мүлдем басқа анықтамасына негізделген теориялық тұжырымдамалар пайда болды. Бәсеке  ұғымының дамуына ресейлік және қазақстандық ғалымдар айтарлықтай үлес қосты. Бұған Қазақстанда шаруашылық жүргізу жағдайларының түбегейлі өзгеруі мен оның әлемдік интеграциялық процестерге қатысуы дәлел болып отыр. Бәсеке  пайда болып дамитын жерде бәсекелестік артықшылықтар туындайды.

    Соңғы ондаған жылдарда әлемдік  экономиканың дамуы классикалық  теорияларды  қайта қарауды  қажет етті. 1990-шы жылдары бәсекелестік артықшылық теориясын әзірлеген, сондай-ақ ұйымның ішкі де, әлемдік нарықтағы бәсекелестік артықшылығы елде қалыптасқан ахуалға байланысты екенін тұжырымдаған М. Портердің зерттеулерінің маңызы зор. М. Портердің пікірінше, осыған қатысты факторлық жағдайлар; сұраныс; стратегия, фирмалардың құрылымы мен бақталастығы; салалас және қолдайтын салалардың даму деңгейі жатады. Бәсекелестік артықшылыққа өнімнің өзіндік құнын төмендетіп, тауарларды жоғары деңгейде әртараптандырып немесе нарықты орынды сегменттеу арқылы қол жеткізуге болады. Г.Л. Азоев осы тізімге ұйымның бәсекелестік артықшылықты қалыптастыру талаптарына жаңалық енгізуді, нарықтың қажеттілігіне жылдам ден қоюды қосты.

    Бәсекеге  қабілеттілік бәсекелік  артықшылықтардың барын белгілейтін нәтиже болып  табылады, тауар, кәсіпорын, сала, экономика  қолданылатын объектіге байланысты оны әрқалай түсіндіруге болады.

    Ел  экономикасының бәсекеге қабілеттілігі   – бұл өте күрделі ұғым. Бір  жағынан, ел экономикасының бәсекеге  қабілеттілігі бәсекелес шетелдік тауарлар мен қызметтерге ішкі де, сондай-ақ сыртқы нарықта ойдағыдай төтеп беретін сатылатын тауарлар мен қызметтердегі экономикалық, ғылыми-техникалық, өндірістік, басқарушылық, маркетингтік және өзге де мүмкіндіктердің шоғырлануымен анықталады, екінші жағынан, экономиканың бәсекеге қабілеттілігі – бұл елдің мемлекеттік және қоғамдық құрылым жүйесінің, қоғамның қоғамдық өмірінің барлық қырларын саяси-құқықтық ұйымдастыру мен реттеудің артықшылығы, мемлекеттің ұлттық экономиканың тұрақты, серпінді дамуын қамтамасыз етуі, сондай-ақ қоғам мүшелерінің осымен байланысты әлемдік стандарттарға сәйкес материалдық әл-ауқаты.

    Бәсекеге  қабілеттілік проблемасы  әлемнің барлық мемлекеттерін  алаңдатады: елдің бәсекеге қабілеттілігі  елдің әлемдік нарықтағы жағдайын талдап қорытатын әрі сипаттайтын көрсеткіш. Экономикасы әлсіз елдің бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі жоғары болмайды. 

  Қазақстан  экономикасының бәсекеге қабілеттілігі   мен экономиканың жаңа деңгейіне   жетуі біршама күрделі процесс.  Осы процесті бәсекеге қабілеттілікті бағалауды үйренбей, оны өлшейтін көрсеткіштерді білмей басқаруға болмайды.

   Бүгінгі күні басқа елдермен салыстырғанда  Қазақстанның бәсекелестік жағынан артықшылықтары жоқ емес. Осы артықшылыққа экономикалық жағынан тартымды әрі ішкі тұтыну үшін арзан энергия мен басқа да пайдалы кен қазбаларының запасы жатады. Сонымен бірге еліміздің экологиялық және геоэкономикалық, оның ішінде аумақтың транзиттік әлеуеті де бар.

    Экономиканың  бәсекеге қабілеттілігін  елдің бәсекеге қабілеттілігінен ажырата білген орынды. Экономиканың бәсекеге қабілеттілік проблемасы елдің инвестициялық тартымдылығымен байланысты, ал елдің бәсекеге қабілеттілігі елдегі өмір сүрудің сапасымен байланысты.

    Бәсекеге  қабілеттілік бәсекелестік  артықшылықтың  болуын тіркейтін нәтиже болып табылады. Бәсекеге қабілеттілікке кәсіпорынның қызметіне ықпал ететін нарықтағы стратегиялық және тактикалық өзгерістер (сұраныстың өзгеруі, демографиялық өзгерістер, табиғи құбылыстар және т.б.) ықпал етеді.

    Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі оның қазіргі жағдайын талдау нәтижелерінің негізінде алынады. Осы процесте бәсекелестік артықшылық көздері, бәсекеге қабілеттілікті, жұмыстың тиімділігі мен тұрақтылығын, сондай-ақ бәсекелестік ортасының даму жағдайы мен оның даму үрдістерін арттыру факторлары анықталады. Зерттеу бойынша экономикалық әдебиетте ұйымның бәсекеге қабілеттілігін талдау мен бағалаудың әр түрлі тәсілдемелері салыстырмалы түрде қолданылған (1-кесте).

    Бизнес  жағдайының өзгеруі салдарынан  ұйымның  бәсекелік жай-күйін жүйелі түрде  талдау қажет.

    Кәсіби  жасалған талдау іске  асырылатын бәсекелестік стратегиясының  артықшылықтары мен  кемшіліктерін,  ұйымның мүмкіндіктері  мен  нашар жақтарын анықтауға, сондай-ақ  бәсекелестік жағдайында өзін  қорғау қабілетін анықтауға мүмкіндік  береді. Талдау нәтижесінде алынған ақпаратты басшылық бизнестің өзгерген жағдайында ұйымның қажетіне жауап беретін стратегия әзірлеу үшін пайдалана алады.

    Ұйымның бәсекеге қабілеттілігін  талдау нәтижелерінің  негізінде  бағалау үшін жүйелі, кешенді  және нормативтік тәсілдемелер қолданылады. Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі жүйелік  тәсілдеме тұрғысынан бағаланғанда бизнестің сыртқы және ішкі ортасының факторлары жеке бағаланады.

    Бәсекелестік  артықшылықтарды бағалау  кезінде  кешенді тәсілдеме тұрғысынан техникалық, құқықтық, нарықтық, ғылыми, экономикалық, ұйымдастыру, психологиялық және бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ететін және өзара ықпал ететін басқа да аспектілер ескеріледі.

    Бағалауда нормативтік тәсілдемені қолданумен қатар ұйымның бәсекеге қабілеттілігінің нақты факторлары нормаланады және мониторинг жасалады.

Бәсекелестікке  қабілеттілік

   Нарық типтеріне байланысты сатушы баға қалыптастырғанда әртүрлі деңгейдегі еркіндікте болады. Экономистер нарықтың төрт түрін бөліп көрсетеді және әрқайсысы баға қалыптастыру бойынша өз шарттарын ұсынады.

        1. Таза бәсекелестік нарығы ұқсас тауар өнімінің, мысалға, бидайдың, мыстың, бағалы қағаздардың көптеген сатушыларынан және сатып алушыларынан құралады. Бірде - бір жеке сатып алушы не сатушы нарықтағы күнделікті тауардың баға деңгейіне үлкен ықпалын тигізе алмайды. Сатушы нарық бағасынан жоғары баға да сұрамайды, себебі сатып алушылар қажетті тауар көлемін керегінше осы нарықтан ешқандай кедергісіз нарық бағасымен сатып ала алады. Сатушылар нарық бағасынан төмен баға да сұрамайды, өйткені барлық тауарын нарықтағы бағамен сата алады. Бұл нарықта маркетингтік зерттеу, тауарды дайындау, баға қалыптастыру, жарнама және өткізуді ынталандыру минимальды болады, бірақ та мүлдем нольге жеткізбейді.

        2. Монополиялық бәсекелестік нарығы келісімді біркелкі нарықтық бағамен емес кең диапазонды бағалармен жасайтын сатып алушылармен, сатушылардан құралады. Баға диапазонының болуы сатушылардың, сатып алушыларға тауарлардың әр түрлі варианттарын ұсыну мүмкіншілігінде. Айырмашылық тауарға қосымша атқарылатын қызметтерде де болуы мүмкін.. Бағадан басқа кейбір айырмашылықта болу үшін сатушылар әр түрлі тұтынушылар сегменттеріне түрлі ұсыныстар дайындауға тырысады және тауарларға маркалық атау беру тәжірибесін, жарнаманы және жеке сату әдістерін кеңінен пайдаланады. Бәсекелестердің көп болуына байланысты олардың маркетингілік стратегиясы әр фирмаға тигізетін ықпалы олигополистикалық нарық жағдайынан төмен болады.