Құндылық. Өмір және онын мәні

    Құндылық. Өмір және онын мәні

    Құндылық - объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін философиялық-социологиялық ұғым. Философия тарихында құндылық көрінісінің заңдылықтары туралы жалпы түсінік 19 ғасырдың ортасында пайда болды. Құндылық ұғымына тұңғыш филосиялық анықтаманы Р.Лотце мен Г.Коген берді. Ежелгі филосиялық көзқарастарда құндылықтың әр түрлі көріністеріне жататын және табиғи, қоғамдық құбылыстарды, адамның іс-әрекетін бағалауда пайдаланылатын сұлулық, қайырымдылық, мейірімділік секілді этикалық және эстетикалық ұғымдар қолданылды. Құндылық объектінің адам үшін қаншалықты маңызды екендігін айқындайды. Ол пәндік және субъективтік деген екі бөліктен тұрады. Пәндік және субъективтік құндылық — адамның дүниеге қатынасының екі жағы, біріншісі — оның объектісі, екіншісі — субъектісі. Сондықтан пәндік құндылық баға берудің объектісі, ал субъективтік құндылық олардың өлшемі мен әдісі болып табылады. Пәндік құндылыққа заттардың табиғи қажеттілігі, өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени мұралар, ғылыми ақиқаттың теориясы маңызы мен тәжірибелік пайдасы, адамдардың іс-әрекетіндегі жамандық пен жақсылықтың іске асуы, табиғи және қоғамдық объектілердің эстетикалық қасиеттері жатады. Санадағы құндылық ұғымына қоғамдағы ойлау мен бағалау, мақсат және оған жетудің жолдары, қоғамда кездесетін түрлі нормалар жатады. құндылықтар өмірге, еңбекке, шығармашылыққа, адам өмірінің мәніне, т.б. баға беру қатынасынан тұрады. Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрыптар, нормалар мен мән-мағыналар қызметін өзіне бағындырады және реттейді. Құндылықтар адам мүддесінің объектісі бола тұра, әлеуметтік, заттық ортадағы күнделікті тіршілікте бағыт беру рөлін атқарады. Адам өзін қоршаған заттық және рухани әлемді құндылықтар арқылы бағалайды. Оның шынайы өмірге құндылықтық қатынасы тек сана негізінде болуы мүмкін. Құндылықтық сана заттың біз үшін қаншалықты бағалы, оның құндылығы неде екенін зерттейді.

    Құндылық - мәдениеттің құрамдас бөлігі. Мәдениеттің құрамдас бөлігі болуы себепті құндылық адамдардың өзін ұстауын реттейді, олардың шынайы тәртібін айқындайды. Мәдениет құндылықтары, тиісінше, материалдық және рухани болып бөлінеді. Құндылықтардың мазмұны қоғамның мәдени жетістіктерімен шарттастырылған. Құндылықтар әлемі, сөздің кең мағынасында, мәдениет әлемі деген сөз. Ол адамның рухани қызмет аясы, оның санасының дұрыстығын айғақтаушы, адамның рухани байлығының өлшеуіші іспетті. Құндылықтарды мүдделердің қарапайым жалғасы немесе бейнеленуі ретінде қарастыруға болмайды. Олар салыстырмалы өзінділікке ие.

    Шынайы  және алдамшы құндылықтар

    Адамның өзінің солай деп таңдауына орай, құндылық қашанда белгілі бір  қанағаттанарлық нәрсені білдіреді. Ал материалдық және рухани қажеттіктердің өтелуі тұрғысынан құндылықтардың бәрін  қанағаттанарлық категорияға жатқызуға  болмайды.

    Адамдардың  немесе әлеуметтік топтардың қажеттіліктері, мүдделері жөне талғамдары әр түрлі  болады. Сондықтан барлық құндылықтар  салыстырмалы. Құндылық қатынас қанағаттанарлық  немесе қанағаттанғысыз болып келуі  мүмкін. Біреу үшін мынау, екінші үшін анау құнды. Олардың қайсысынікі  дұрыс, қайсысы қателесіп тұрғанын релятивистік тұрғыдан оны ажыратып жатуда мағына болмайды. Шынайы деп  — адамға пайда әкелетін, оның санасына жоғары адамдық қасиеттерді сіңіретін, адамдардың бақыты мен игіліктілігін  қамтамасыз ететін, адамның тұрғасын ажарландыратын, адаммен қоғамның ілгерілей  дамуын қамтамасыз ететін құндылықтарды  айтқан жөн. Алдамшы құндылықтарға  жеке индивидтер құндылық деп қабылдағанымен, шынында, қоғамның дамуына септігін тигізбейтін, оны кері кетіретін, адамды аздыратындарды айтамыз.

    ӨМІР  ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ

      Өмірдің мәні. "Өмірдің мәні туралы ойланбайтын адам бар ма?" деген сұраққа кім болса да: "Жоқ, өз өмірінің мәні туралы ойланбайтын, толғанбайтын, мағыналы өмір сүруге әрекет етуге тырыспайтын адам болмайды", — деп жауап беретін болар. Олай болса, біз де бір уақыт өз өміріміздің мәні туралы ойларымызды ортаға салып көрейікші.

      Ұлы Абайдың жас ұрпаққа: "Атаның  ұлы болма, адамның ұлы бол"  деп өсиет калдырғаны белгілі.

      Әрине, бұл жерде өз атына  лайық, ізгі, мейірімді, өзгелерді  қадірлейтін, өз мүддесін қоғам  мүддесімен ұштастыра алатын, өзі  үшін де, өзгелер үшін де еңбек  ете білетін, өз құқығын қорғап, өзгелердің кұқығын сыйлайтын,  өмірден кеткен соң артына  жақсы сөзі мен ісін қалдыратын  адам туралы әңгіме болып отырғаны  анық.

      Дегенмен бұдан туындап жататын  сұрақтар да аз болмаса керек.  Сонда қалай, кез келген адам  бұл дүниеге келгеннен кейін  бар өмірін артына жақсы із  қалдыруға арнауға міндетті болғаны  ғой? Адамдардың бәрі ұлы тұлғалар  сияқты еңбек етіп, артына игілікті  мұра қалдыра ала ма? Ондайға  тырысу қатардағы адамдар үшін  қиял, орындалмайтын арман емес  пе?

     "Менің өмірлік тұрғым басқа,  — дейді біреулер, — өмір адамға  екі рет келмейді. Сондықтан мынау  көк аспан мен жарық күннің  астында сайран салып қалу  керек. Аузың барда асап қал.  Ішіп-же. Киін. Сауық құр. Нәпсіңді  қандыр. Ләззат ал". Қайсысы дұрыс?

      Мұндай сұраққа сылдырата жауап  бере салу қиын емес. Адам өмірінің  мәніне қатысты мәселе — ол  әр адамның өзінің жеке мәселесі. Мұндайда дайын рецепт беруден  онды нәтиже шыға кояр ма  екен? Дүние жүзінде қанша адам  болса, сонша өмірлік ұстаным  бар. Ал талқының, пікір алмасудың  ешқашан артықшылығы болмайтыны  анық.

      Өткен ғасырларда өмір сүрген  ғұламалар бұқаралық санадағы  түсініктерге талдау жасай отырып, адамның болмысының абстрактілі  және өзгермейтінін негізгі ала отырып, адамның өмірінің мәні оның іс-әрекеттерінің негізгі мақсаты мен мұратынан тұрады деген қағидаға ден қойып келгені мәлім. Бұдан дүниені рухани құралдармен өзгерту мүмкіндігі туралы ой туады. Көптеген философтар өмірдің мәнін жеке адамның дүниетанымдық жүйесінің көрсеткіші, моральдық нормаларды бейнелейтін реттеуші үғым ретінде қабылдайды. Бұл жерде адам өмірінің мәнін белгілі бір тұтынушылық стандарттар мен жеке бастың қамтамасыз болуына жетуімен байланыстырудың да негізсіз емес екендігін айта кету керек.

      Өмірдің мәні туралы сауалдарға  ғылыми тұрғыдан нақты жауап  қайтару мүмкіндігін теріске  шығаратын теориялар да жоқ  емес. Ондай тұжырымдар өмірдің  мәні әр жеке адам үшін өзінше, қайталанбас өзгешелігінен туындаса  керек. Егер дүние жүзінде 6 млрд-тан астам адам бар десек,  өмірдің мәні туралы сонша  пікір бар.

      Ал өмірдің мәні туралы философтар  пікірлерінің жалпы адамзатқа  ортақ, әлдеқалай бір жиынтық  тұжырым болып шығып жатуының  да өзіндік жөні бар. Адам  өмірінің мәні оның әлеуметтік жағдайларымен айқындалады. Адам — белсенді әрекет иесі. Ол әлеуметтік дамуды жеделдетіп немесе тежеп, оған тура ықпал ете алады. Тарихтың түрлі кезеңдерінде өзгеріп отыратын адам өмірінің мәнін, құндылығын айқындаушы — сол адамның өзі. Және ол жеке адамнан, қоғамнан тыс ұғым емес, адамның мақсаттары мен қоғамды диалектикалық тұрғыдан біріктіретін ұғым.

     "Бақыт" түсінігі. Өмірдің мәні туралы айтқанда, біз оралмай кете алмайтын бір ұғым бар. Ол — бақыт туралы ұғым. "Өмірдің мәні оны бақытты етіп өткізуде" деген тұжырымның кез келген адамға түсінікті әрі жылы естілетіні содан болса керек.

      Бақыт дегеніміз — өзі болмысының  шарттары мен адамның кең ауқымды  ішкі қанағаттанушылығы...