Экологиялық туризм

Республиканың барлық аумағында  дерлік тұрғындарың экологиялық  сауаты жетіспегендіктен қоршаған орта туралы толық ақпарат жетпегендіктен экологиялық тұрақтылық бұзылған. Дәл  осы уақытта табиғи орта кез-келген әсерге сезімтал.

Қазақстанның қазіргі  заманда табиғи ортасы үлкен алаңдаушылықты тудырады және табиғатты қолдану  қағидаларын өзгертуді талап  етеді. Республикадағы табиғат экожүйесін қалпына келтіру мен экологиялық  апаттың алдын алу үшін елде табиғатты  қорғау мен мемлекеттің экономикалық мұқтаждың арасында бір қалыптылық болу қажет.

Қазақстан Республикасында  экологиялық тұрақтылық пен қауіпсіздіктің дамуы үшін басты бағыттар ішкі және сыртқы саясат.

Қазақстан Республикасында  экологиялық саясат жүргізу үшін табиғат ресурстары және қоршаған ортаны қорғау Министрлігі жағынан арнай  жүйелейтін құрылым - Қазақстан  Республикасының  Экологиялық тұрақты даму Орталығы ашылды, ол Қазақстан Республикасы Үкіметінің жоспарымен жұмыс істейді. Орталықтың міндеттеріне проблемаларды  анализдеу, әлеуметтік маңызды экологиялық  жобаларды жүзеге асыру жатады.

Конституцияға ҚР заңдарына, Декларация шарттарына, БҰҰ қоршаған ортаны қорғау және оны дамыту конференциясында (Рио-де-Жанейро, 1992) Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаевтың халыққа деген  «Қазақстан – 2030» жолдауында қоршаған ортаны қорғау және дамуды тұрақтандырудың  Көпуақытылық Экологиялық Бағдарламасы (КЭБ) «Экология және табиғи ресурстар  – 2030» атты ұлттық деңгейдегі жоспар жүзеге асырылды.

КЭБ-нің негізгі мақсаттары - қоршаған орта мен қоғам арасындағы тығыз байланыс, сонымен қатар  экологиялық жағымды орта құру.

2030 жылға дейін қойылған  мақсатқа жетудің 4 негізгі басты  бағыты бар:

- Қауіпсіз экологиялық  орта құру;

- Табиғат ресурстарын  рационалды қолдану;

- Өсімдік және жануар  әлемнің көптүрлілігін сақтау;

- Тұрғындардың экологиялық  ақпараттану деңгейі

Қазіргі заманғы қоршаған ортаның бағасы әлде қайда маңызды  проблемаларда. Қоршаған орта жағдайы  туралы арнайы мекемелердің қорытындысы  бойынша ең бірінші кезекте:

- Су ресурстарының жетіспеуі; 

- Игерілетін жерлердің  деградациясы;

- Урбандалған территориялардың  атмосферасының ластануы;

- Су объектілерінің су  ағыстарымен ластануы;

- Қоршаған ортаның қатты  және тұрмыстық қалдықтармен  ластануы;

- Ормандар мен ерекше  қорғалатын орындардың жетіспеушілігі.

- Ландшафтты және биологиялық  көптүрлілікті сақтаудың бір  жолы әр түрлі деңгейдей ЕҚТТ  жүйесін құру орынды.

Алғашқы экологиялық проблемалардың қатарына туризмдегі проблемаларды  шешу маңыздылығы сәйкес келеді. Ең бірінші орында тұратын даму үшін қоршаған ортаның жақсаруы, ал туристік сферада туризмнің табиғатқа  қатысы бар түріне ерекше көңіл бөлуіміз шарт. Ұзақ уақыттық 2030 «Экология және табиғи ресурстар» бағдарламасына байқаусыздан экотуризмнің дамуы кірген жоқ.

Мүмкін, қазіргі заман  қоғамының тенденциясы экологиялық  туризм тенденциясына әсер етер.

Біріншіден, қоғамдық өндіріс  болашақта дами түседі. Ол адам жүйке  психологиясына жүк түсіреді, ол бос  уақытты кішкене болсын табиғи, шынайы жабдықталған орында өткізгісі келеді.

Екіншіден, табиғат ресурстарын  өндіріске енгізілуі табиғи ортаны деградациялайды. Осы мақсатта экотуризм  мағынасы күшейе түсе отырып, өндірістік және ауыл шаруашылығының қолданылуынан  табиғи экожүйе бөлініп шығады.

Үшіншіден, қазіргі заман  адамының өмірі ғылыми-техникалық жетістіктермен күрделенген. Сондықтан, өмірді оңайлату салтымен қоғамдық құндылықтарды, сонымен  қатар демалу және туризм сферасын дамыту керек.

Бұл процесстер бүкіл әлем мемлекеттері үшін әр түрлі деңгейде бағаланады. Бірақ Қазақстанда экотуризмнің дамуына әсер етуді азайту үшін әр түрлі жергілікті және мемлекеттік  деңгейде экотуристік қызметті күшейту  қажет.

Ең бірінші керегі:

Туризм сферасына жақындаудың  жаңа жолын табу туризмнің қауіпсіз түрлерін құру, экотуризм сияқты, республикадағы экотуризмді дамыту бағдарламасын  жоспарлау.

Туристік мекемелердегі  жұмысшылардың біліктілігін арттыру, экологиялық туризмде көрсетілетін бағдарламалық қызмет аясын кеңейту.

Туристерге қызмет көрсетуде  экологиялық білімді кадрлар  дайындау, сонымен қатар байланыс саласындағы мамандар, компьютерлік техника, әлеуметтанушылар мен психологтар  және басқа мамандарды Қазақстандағы  табиғи көрнекті объектілерді шетелдік туристерге көрсету үшін даярлайды.

Жекеленген Қазақстан  аумақтары табиғи, географиялық себептерге байланысты әр түрлі жағдайда экологиялық  туризм ресурстарымен жабдықталған. Тұрақты меңгерілетін экологиялық  туризм әр салада өзінің ерекшелігімен  көрінеді. Экологиялық туризммен  аз қамту саласында өмір сүретін  туристік объектілерді сақтау және тұрақтандыру деңгейін көтеру. Экологиялық туризмге жақсы ресурстарымен қамтылу  саласындағы ішкі және халықаралық  туризмнің рекреациондық және денсаулық  сақтау қажеттіліктерін қанағаттандыру. Мемлекеттік саясаткерлердің мақсаттары халықаралық байланыс саласында  әр түрлі жоспарлы жұмыс, сонымен  қатар:

• экологиялық туризм саласында халықаралық туристік мекемелер мен

компаниялар арасында қарым-қатынасты  күшейту және кеңейту;

• халықаралық конференцияларда, семинарларда, көрмелерде

Қазақстандағы саяхаттың  қауіпсіздігіне сенім арттыру жайында  ұлттық ұйымдардың мемлекеттік деңгейде таныстыруы;

• Дүниежүзілік экологиялық туризмнің нарығындағы Қазақстанның орнын

анықтау үшін маркетингтік анализ жасау.

Қазіргі уақытта туристік қызмет республикадағы болып жатқан жағдай, яғни орталықтанған әкімшілік  жүйенің нарықтық механизмге көшіру, әр түрлі формадағы жекешелендіру  әсер етуде. Республикадағы экологиялық  туризмнің дамуымен айналысатын  «Экожоба» ЖШС мамандарының айтуы  бойынша экологиялық туризм басқаруының  ерекше түрін ұсынды. Осындай басқару құрылымы 3 деңгейден құрылуы керек: макроэкономикалық, мезоэкономикалық және микроэкономикалық. Кешенді экологиялық туризмде макроэкономикалық деңгей екі жақты басқаруымен шешілуі керек - Қазақстан Республикасының туризм және спорт Министрлігі, мәдениет Министрлігі және Қазақстан Республикасының ақпарат және қоғамдық келісім Министрлігі, қоршаған ортаны қорғау және табиғат ресурстары Министрліктерінің сәйкесінше қатысуы. Мезоэкономикалық деңгей орталық экономикалық жағдайда тұрады, экологиялық туризмнен қаражатты бөлу арқылы көлемдік бір қалыптылықты құрады. Туристік индустрияда мемлекеттің қызығушылығын қадағалау мақсатында мынадай ұйымдар жұмыс істейді – Орталық Банк, Мемлекеттік шекара комитеті және т.б.

Микроэкономикалық деңгейде экологиялық туризмнің қызмет көрсету  мекемелерін анықтайды. Ондай мекемелерге  жататындар:

- Турлар, тур операторлар,  барлық көрсету қызметтерімен  айналысатын туристік фирмалар;

- Турагенттер – қызмет  көрсету пакеттерін құрушы туристік  нарық қатысушылары, туристік фирмалар, делдалдар;

- Орналасу орындары (қонақ  үйлер, отельдер, кемпингтер, турбазалар, уақытша қабылдау орындары );

- Сувенирлік бұйымдар  дайындайтын кәсіпорындар;

- Сауда мекемелері;

-Туристерге қосымша көмек  көрсететін мекемелер (гид-тасымалдаушылар,  ақша айырбастау пункттері, жалға  алу фирмалары);

- Туризмді жарнамалау  мекемелері;

- Туристерді сақтандыру  мекемелері.

Қазақстан өзіне тән мамандандырылған, әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы аумақты  дамыту жоспарымен ерекшеленеді. Осыдан экотуризмнен экономикалық пайда түсіру қарқындылығын анықтауға болады. Егер аймақта экотуристік объект орналасқан жерде экологиялық зиян өнеркәсіп орналасса, онда олардың  зияндылығын жою үшін перспективті жоспар құру керек. Экотуристік объектілері  бар территорияларда ерекше мән  берілетін жағдай, қоршаған ортаны қорғау және тұрақты экологиялық  ортаны құру.

Қазақстан  Республикасы тұрақты экологиялық ортаға айналуы  үшін, экотуризмнен барынша экономикалық пайда және экологиялық әсерін көру үшін табиғи шаруашылықтық жүйесін  қайта бағалау сатысына өткізу керек.

Экотуризмнің пайда болу алғышарттарының ішінде ең басты рөлді табиғи, мәдени-тарихи туристік ресурстарға антропогендік әсердің ұлғаюы: ойнайды. Бұл ауыртпалықтар туристік келу өсімі қарқынына тікелей пропорционалды өседі. Бүкіләлемдік Туристік Ұйымның (бұдан кейін БТҰ деп қолданылады) XXI ғасырда туризмді дамытудағы көрсеткіштеріне сүйенсек. туристік сұранысты қанағаттандыру және туристік ресурстарды тиімді пайдалану сұрақтарында қарама-қайшылықтар туындайды.

 Туризмнің  табиғи туристік ресурстарға  әсерін басқару 

Бәріне белгілі, туризмнің  қазіргі заманғы түрлерінің көп  бөлігі табиғи туристік ресурстарды  пайдалануға бағдарланған. Шетелде  олар «nature based tourism» (табиғи туризм) атауына  біріктірілген. Оның ішіне экотур да кіреді. Экотуризмнің тұрақты даму идеясын жүргізудегі негізгі  құрал болып табылатынын дәлелдейді. Егер бұл ақылсыз, ашкөз адамның  қолына тисе жаппай туризмнен де көбірек  қауіп тигізуі мүмкін. Сонымен  қатар белгісіз адандарға ертерек  көп тұтынушыларға жол ашып, табиғи кешендерді бұзуға әкеп соқтыруы мүмкін.

Туризмнің табиғи кешендерге бір-бірінен ажыратылуы қиын тікелей  әсері:

1. Аң аулау, балық аулау  үрдісінде флора және фаунаны  жою, шаруашылық қызметпен айналысуға  территорияларды алу жолында  табиғи жағдайларды бұзу және  т.б.;

2. Өсімдіктер мен жануарлар  әлемінің өмір сүруінің табиғи  үрдісіне тамақтандыру, жасанды  жасалған жағдайлармен, ұялары мен  індерін бұзумен, оларға тынышсыз  атмосфера мен кедергі жасау;

3. Адам қызметінің экскременттері, органикалық тамақ қалдықтары  өнімдері арқылы шаруашылық қызметтен  (ормандарды шабу, топырақтағы бұзылу) аурулар, инфекцияларды туғызады.

Туризмнің табиғи кешендерге жанама әсері:

1. Тіршіліктің табиғи  ортасының өзгерісі;

2. Географиялық қабық  компоненттеріне ғаламдық антропогендік  әсер (топырақ және су жамылғысының  ластануы, ормандарды шабу және  эрозияның дамуы, климаттың ғаламдық өзгерісі, атмосфераның ластануы және т.б.);

3. Адамның алдын-ала құрылымын  анықтап (генетикалық өзгерістер, мутанттар) жасанды түрде жануарлар  мен өсімдіктерді жасауы (сурет  1).

 

 

Сурет 1. Туризмнің табиғи кешендерге тікелей әсері

Көбінесе баяу қалпына  келетін өсімдіктер мен жануарлар  түрлері, сирек кездесетін аз популяциялар зардап шегеді.

Туризмнің табиғатқа әсерін басқарудың тікелей және жанама әдісі  бар. Тікелей басқаруға табиғи кешендерге туристердің жалпы санын шектеу, ерекше қорғауға алынған табиғи территорияларды  және туристік көрікті табиғи объектілерді зоналау, арнайы технологияларды пайдалану, қоршаған ортаны ластауды минимизациялау. Басқаша айтсақ, бұл мәжбүрлеуге  негізделген саясат (айыпақылар, кіру қағаздарын жазу тарифтері), болмайтын  нәрселерге демонстрация болып табылады.

Жанама басқару халықтың білім деңгейін көтеру жолымен, жергілікті халыққа жануарлар, өсімдіктер әлеміне  сыйластық адамгершілік тәрбиесін  ояту арқылы мінез-құлықты өзгертуге  негізделген. Екі басқару тәсілін  бірдей қолдану керек, әйтпесе біріншісі  екіншісінсіз нәтижелі болмайды (сурет 2).

Экотуризмнің түсінігін  және құрылымын дұрыс түсіну үшін әлеуметтік-экономикалық дамуы артта  қалған аймақтарға беретін мүмкіндігін  қарастыру керек:

1.Жергілікті халыққа туристік  индустрия немесе басқа да  салаларда жұмыс орындарын ашу;

2.Жергілікті экономиканың  табысты салаларын дамыту (қонақүй  шаруашылығы, қоғамдық тамақтандыру, көліктік кешен, сувенирлер өндірісі, халық қолөнері және т.б.);

3.Валюта айырбастауды  ынталандыру;

4.Өндірілетін өнімдерге  сұранысты арттыру және қосымша  инвестицияларды тарту арқылы  ауыл шаруашылығын және тамақ  өнеркәсібін дамыту;

5.Көлік және тұрғын-үй  коммуналдық мекемелерінің жұмысын  жақсарту;

6.Туристік ресурстарды  ұтымды пайдалануды инвестициялау,  оның ішінде туристік көрікті  жерлер мен ерекше қорғауға  алынған табиғи территориялар;

7.Көп жерлерді табиғи  күйінде сақтап қалу қажетті,  сол үшін ауыл шаруашылығын  интенсивтендіруге көшу;

8.Ғаламдық коммуникацияны  дамыту;

9.Жергілікті мәдени және  табиғи құндылықтарды қорғауды  ынталандыру;

10.Жергілікті халықтың  демалысқа қол жеткізушілігін  көтеру мақсатында рекреациялық  кешенді дамыту.

 

 

Сурет 2. Туризмнің табиғи кешендерге жанама әсері

 

БТҰ экотуризмді дамыту үшін келесідей қағидалар мен ұсыныстарды  анықтап өтті:

1.Экотуризм территориялар  мен қауымдастықтардағы тұрақты  даму және табиғи территориялардың  жақсаруы мен қорғалуын жетілдіру  қажет;