Бюджет жүйесі

- Ақша белгілерін шығару. Бұл жол теріс әлеуметтік-экономикалық  салдарлары болатын инфляцияға  жеткізеді. Өз кезегінде ақша  эмиссиясы айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда да, жанама түрде мемлекеттік бағалы қағаздар шығару және оларды коммерциялық банктерге өткізу арқылы да тұлғалануы мүмкін, коммерциялық банктер өзінің резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатордың арқасында айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.

- Мемлекеттік қарыздар. Бұл  жағдайда қаржыландыруға бос ақша қаражаттары бар компаниялар, банктер және т.б қатысады.

- Шетелдік қарыздар. Оларды  Дүниежүзілік валюта қоры, басқа халықаралық қаржы ұйымдары, үкіметтер, банктер береді.

-   ¥лттық байлықты пайдалану. Бұл орайда мемлекет басқа субьектілерге өзінің активтерін сатады.

Салықтар мөлшерлемелерін  көбейту бюджет тапшылығын қаржыландырудың әдісі емес, оны қысқартудың амалы болып табылады.

Бюджеттің кірістерін көбейтуге  және шығыстарын қысқартуға, бюджет тапшылығын реттеуге, басқа экономикалық дағдарысқа қарсы шаралардың жиынтығында нысаналы басқаруға бағытталған шараларды әзірлеу және дәйекті іске асыру мемлекеттің қаржы жағдайын тұрақтандыруға  жағдай   жасайды, оның әлеуметтік экономикалық дамуына жәрдемдесетін болады.

    Бюджеттің жетіспеушілігі өзінен өзі экономика дамуы мен өмір сүру деңгейі динамикасына төтенше жағымсыз болады. Тіпті ең экономикасы дамыған елдердің өзінде де бюджет жетіспеушілігі болады (10-30 пайызға дейін). Мұның барлығы оның шығу себептерімен мемлекеттік ақша қаржылары шығындарының бағыттарына байланысты болады.

Егер ақша қаржылары, табыстарынан шығындары артып кеткенде, экономиканы  дамытуға бағыттағанда, ең алдағы өндіріс  саласына қаржыны пайдаланады, яғни оны тиімді пайдаланады, мұндайда келешекте  өндірістің өсуі мен одан түскен пайда, бүрынғы шығындарды артығымен ақтап, қоғам тұтастай алғанда мұндай жетіспеушілікпен тек ұтып шығады.

 Егер үкіметтің экономикалық  дамудың нақтылы бағдарламасы  болмағанда, ол шығынды табыстан  асырып жіберуді әдейі мақсатты  түрде "қаржылық тетікті" жабу үшін жұмсап, тиімсіз өндіріске жәрдем бергенде, онда бюджеттік тапшылық еріксіз экономиканың дамуындағы келеңсіз жағдайға алып келеді, оның ең бастысы болып инфляциялық процестердің күшеюіне алып келеді.

Бюджет тапшылығын жабу үшін үкімет енді орталық банктен кредит алуға барады, сол сияқты мемлекеттік займдарды, іске асыруда бағалы қағаздар пайда болып жэне ол одан сайын өсе береді. Өйткені мемлекеттік облигациялар да несие де мемлекеттік қарыздың міндеттемелі болып саналады.

 Ал қарыз тек қана төлеумен ғана өтеледі. Егер тапшылықты жабуды осы жолмен үнемі жүргізе беретін болса, онда мемлекет қарызы өсе келе, мемлекеттің қарыздарының өсе беруі үкіметтің келешек буындағы адамдардың тағдарына немқүрайлы қарау болып есептеледі де, олар барып үкіметтің осы қарыздарын өтеуіне тура келеді.

 

3.2 Қазіргі кезеңде мемлекет  тарапынан бюджет жүйесін жетілдіруге    бағытталған шаралар

 

       Қазақстан  Республикасындағы нарықтық қатынастардың  тұрақты дамуы әлеуметтік- экономикалық  саланың дамуы кезеңімен сәйкес  келеді. Бюджет құрылғысы, бюджет  үдерісі, бюджетаралық қатынастар  және  бюджет жүйесін реформалауға  негізделген теориялық және тәжірибелік  зерттеуді қажет етеді.

Бюджет жүйесін одан әрі  жетілдеру мақсатында « Қазақстан  Республикасының кейбір заңнамалық актілерінде Қазақстан Республикасының  бюджет заңнамасын жетілдіру және Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі қызметінің мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы » Қазақстан Республикасының Заңын қабылдау көзделіп отыр.

Бюджет заңнамасын және тұтастай алғанда бюджет жүйесін жетілдіру  саласында осы заң жобасының  негізгі міндеттері болып табылады :

1. мұнай емес түсімдер есебінен теңгерімді бюджетке қол жеткізуге біртіндеп көшу.Ұлттық қордың тұжырымдамасын іске асыру мақсатында жаңа ұғымдар- «шоғырландырылған бюджет» және «мұнай емес топшылық енгізіледі.

Шоғырландырылған бюджет республикалық бюджеттен, облыс  бюджетінен, республикалық маңызы бар  қаланың, астананың бюджеттерінен, мұнай секторы кәсіпорындарынан түсетін түсімдерден және оларды  Ұлттық қорға аударудан тұрады.

Бюджеттің мұнай емес тапшылығы  Ұлттық қордан түсетін түсімдерден  басқа, бюджет шығыстарын шегергендігі бюджетке түсетін түсімдердің сомасына тең;

2. инвестициялық жобаларды  (бағдарламаларды) әзірлеуге қойылатын  талаптарды қатаңдату. 

Инвестициялық жобалар (бағдарламалар) егер олар қабылданған мемлкеттік, салалық және оңірлік бағдарламалардың және Мемлекет басшысының жыл сайынғы  жолдаулары ережелерінің іс-шараларына сәйкес келген жағдайда басым бюджеттік  бағдарламалардың тізбесіне енгізілетін  болады. Салалық сараптаманың оң қорытындысының болуы, олардың бекітілген Бағдарламалардың іс-шаралар жоспарына сәйкес келуі, экономикалық негіздемесінің болуы  міндетті шартты болады.

3. бюджет процесіне барлық қатысушылардың бюджет заңдамасының талаптарын сақтауы.

Орта мерзімді кезеңдегі  бюджетаралық қатынастар саясчатының  негізгі мақсаты мемлекеттік  басқарудың барлық деңгейлеріне бекітіліп  берілген мемлекеттік қызметтерді  толық көрсетуі және өздеріне жүктелген  функцияларды жүзеге асыруы үшін оларды жеткілікті қаржы қаражатымен қамтамасыз ету болып табылады.

Бюджетаралық қатынастар Бюджет кодексінде белгіленген қағидеттердан  және түсімдер мен шығыстардың бюджет деңгейлері арасында бөлінуінен бастау алады. Әрі өзара қатынастардың, ең алдымен, облыс-аудан деңгейіндегі анықтығы мен тұрақтылығын қастамасыз етуге, сондай-ақ тиімді бюджет саясатын жүргізуге бағытталған. Бюджет кодексіне  сәйкес бюджет аралық қатынастар ресми  трансферттер мен бюджеттік кредиттер  арқылы реттеледі, ал облясытық және аудандық бюджеттер арасында одан басқа  кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.

Ел басымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Республикасынң Перламентібірлескен  палаталардың отырысында 4 қаңтардағы 2007 жылы сөйлеген сөзінде бюджет жүйесін  жетілдірудегі мәселеге тоқталды. Ол бюджеттік жоспарлаудың тиімділігін  арттыру қажет деді. Қазіргі кезде  бюджеттік шығындарды жоспарлауда  жеткілікті мөлдірліктің жоқтығы өз алдына, бюджеттік бағдарламалардың паспорттары да формальді сипатқа  ие. Ондағы көрсеткіштерге жету үшін бөлінетін мемлекеттік қаржы мемлекеттік органдар жұмысының нәтижесі емес, тек қаржыландыру көлемі ғана болып табылады. Сондай-ақ мемлекеттік органдардың ағымдағы және күрделі шығындарын қалыптастырудың объективтілігі жоғарлатылуы тиіс. Мемлекеттік ресурсстарды бөлуге қатысты мәселеге келгенде ешқандай құпияға жол берілмеуі керек. Өйткені, салық төлеушілердің ақшалары қандай мақсаттарға, қандай көлемде бөлінетіні анық болғаны абзал. Сонда жемқорлық та азаяды, қаржыны мақсатсыз жұмсау да шектеледі.

Нәтижеге бағдарланған басқарудың жүйесін енгізу стратегиялық, экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың өзара  байланысын қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен бірге, өкіметтің мақсатты көрсеткіштерге жету жолындағы қоғам  алдындағы жауапкершілігін де арттырады. Осы мәселелердің барлығын жаңа өкімет бюджетаралық қатынастың жаңа жүйесін  жасаумен бір мезгілден шешуі  тиіс деген.

Орта мерзімді фискалды саясат 2007-2009 жылдар арнайы республикалық  бюджетті қалыптастырудың негізі және мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінде  салық және бюджет саясатын іске асырған  кезде үйлестіруші құжат болып  табылады. Онда экономикалық саясаттың  негізгі бағыттары, сондай-ақ Қазақстан  Республикасының 2007-2009 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамуының аса  маңызды көрсеткіштерінің болжамдары айқындалған.

 

 

 

 

                                          

                                            

 

 

                                                      ҚОРЫТЫНДЫ

 

Мемлекеттік бюджет – мемлекет экономикасының ажырамас бөлігі болып табылады. Бұл тақырыпты  мемлекеттік бюджеттің еліміздің  экономикасының дамуына қосатын  үлесі өте зор, яғни мемлекеттік  қаржының негізгі буыны ретінде  мемлекеттік орталықтанған ақшалай  қаражат корларының құрылу көздерімен пайдалану бағыттарын көрсетеді.

Курстық жұмыс 3 үлкен бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде мемлекеттік  бюджеттің ұғымы, даму және нарықтық экономикадағы маңызын толық  ашуға тырыстым. Бюджет экономикаға  бюджеттік механизм арқылы әсер етеді. Бюджеттік механизм – мемлекеттің  орталықтанған ақшалай қаржат қорларының құрылуы және пайдалануының нысандары  мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы  реттеу орталықтанған ақшалай қаражат  құралдарының сандық көлемін белгілеу арқылы бюджеттің қүрылуы мен  пайдалану процесіндегі қаржылық ресурсстарды құру, үлестіру, пайдалану нысандары  мен әдістерін регламенттеу арқылы жүргізіледі.

Мемлекеттік бюджет – негізігі қаржылық жоспар ретінде мемлекеттің  қажылық қызметінің негізі болып  табылады; онда бүкіл қоғам мүшелерінің  мүделерін көрсететін мемлекеттің  еркі белгіленген. Бұл негізіг қаржылық жоспардың көрсеткіштері республика Парламентімен жыл сайын қабылданатын «Республикалық бюджет туралы заңына»  сәйкес орындалуы керек.

Мемлекеттік бюджетті- экономиканы  басқару құралы ретінде сипаттай отырып, бұл құралдың рөлі объективті алдын ала анықталғанын айрықша  айту қажет. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарда жалпы реттеу нәтижесінде  бюджеттік қатынастарды негізгі  қаржы құжат арқылы формада пайдалану, екіншіден, мемлекеттік бюджеттің  бөлу табиғаты негізінде оның қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал ретінде пайдалану. Бюджеттің  мәні мен рөлі оның экономикалық құрал  ретіндегі ерекшелігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының  кең пайдаланатын құндық құралы болып  табылады. 

Қазақстан республикасынң бюджет жүйесі бірнеше жыл бұрын алғышартын тағайындап,  бүгіңгі таңда дмау үстінде. Өз тәуелсіздігін алғанына аздаған уақыт өтсе де, біздің елеміз өз экономикасының берік негізін  қалауға тырысуға және белгілі бір  нәтижеге қол жеткізуде. Елдің экономикасын дұрыс қалыптастыру көзі – ол әрине  елдегі бюджет жүйесінің дұрыс қалыптасуы.

Екінші бөлімде бюджетті мемлекеттің кірісін толтырудағы  және шығындарын қаржыландырудағы ролі, яғни мемлекеттік бюджеттің құрылымы талқыланды. Жоғарыда айтып өткендей, бюджеттік түсімдердің ең негізгі  көзі салықтық және салықтық емес түсімдерден  тұрады.Салықтық түсімдерде « Қазақстан  Республикасы бюджетке салықтар және басқада міндетті төлемдер жөніндегі» Қазақстан Республикасы Заңымен (Салық  кодексімен) тағайындалған бюджетке төлейтін салықтар мен басқа да төлемдер айтылады. Сондықтан, салықтық түсімдердің  экономикалық мазмұнын солардың негізіндегі  салықтар құрайды. Олар кірістердің  материалдық көзі- Ұлттық табысты  қайта бөлуге қатынасатын болғандықтан өндірістік қатынастардың арнайы формасын құрайды.

Салықтық емес түсімдер маңында  бюджетке Салық кодексінде қарастырылғандардан  басқа Бюджет кодексінде тағайындалған  міндетті және қайтарылмайтын төлемдер жатады. Салықтық түсімдерге қарағанда  салықтық емес түсімдердің мығым  тағайындалған мөлшерлемелері жоқ, басқаша айтқанда, олар фискалы- тұрақты  сипатта емес, сондықтан мұндай түсімдер мөлшерін өткен жыл деңгейінде жоспарланады. Салықтық емес түсімдер тізімі бюджеттер  түрлері мен деңгейлері бойынша  заңды және жеке тұлғаларға бөлек  міндетті төлемдер форма ретінде  Бюджет кодексімен тағайындалады.     

 Бюджет арқылы осы  түсімдер реттеліп, сонымен қатар  мемлекеттің кең көлемді қоғамдық  қажеттіліктерін, атап айтқанда: шаруашылық салалары, әлеуметтік  мұхтаждық, басқару, қорғаныс  тағы басқа қаржыландыруға бағытталады.

Үшінші бөлімде мемлекеттік  бюджетті атқаруда кездесетін бірқатар мәселелер және оларды шешу жолдары  қарастырылды. Бюджетті атқаруда кездесетін басты мәселе – бюджетке салықтық түсімдердің уақытында түспеуі. Нарықтық экономика жағдайында дамып келе жатқан Қазақстанның бүгіңгі болмысы мемлекеттік кіріп жүйесін реформалау мен қайта құру процесін жеделдету болып тұр.

Сонымен, мемлекеттік бюджетің негізгі ерекшеліктерін ескере отырып, мынадай бірнеше ұғымдарды біріктіруге  болады:

• жеке экономикалық категория;
• мемлекеттің орталықтанған ақшалай қаражат қоры;
• экономикаға әсер ету құралы;
• мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары;
• қоғамның барлық мүшелері орындауға міндетті заң.

Жалпы қорытындылау келе, мемлекеттік  бюджет – кез-келген мемлекеттің  негізгі қаржылық жоспары деп  айтуға болады.