Ұйымдағы персоналды басқару және оның тиімділігі

^{Жалпы  тәжірибеде  “Жеткен  деңгейден”  жоспарлау  тәсілі  жиі  қолданылады.  Осы  әдіске  орайжоспарлы  кезеңдегі  жұмысшы  саны (ЧР  _пл.)  төмендегідей  боп есептелінеді:}

 

^{ЧР  _пл. =ЧР _б (I_q/I_w)}

^{Бұл жерде:  ЧР _{б –} базистік  (нақты) кезеңдегі  жұмысшы саны,}

  ^{I_{q -} өндіріс  көлемінің  өсу индексі,}

^{I_{w –} еңбек  өнімділігінің  өсу  индексі_.}

^{Алайда  бұл  жағдайда,  нақты  кезеңдегі  жұмысшыларды  пайдаланудағы  жетіспеушілік  дереу  жоспарлы кезеңге  өткізіп  жіберу  қаупі туады.  Сондықтан оны жұмысшылардың жұмыс уақыты  пайдалануды талдау  қорытындыларынмен толықтырып  есептеу қажет.  Талдау  өз  кезегінде жұмыс күшін дұрыс пайдалануға бағытталған шаралар жоспары негізінде жасалынып,  еңбек өніміділігінің  өсу  индексінде  көрінуі  тиіс.  Бұл  тәріздес  талдау  мекеме  өнжірісті   қарқынды  дамыту  жолына  түскенде  және   кадр  саясатында  жұмыс  күшіне  шығындарды  үнемдеуге  бағытталған  реттерде  өте  қажет.  Негізінде,  жалпылама  қозғалыста  жүрген  формулалар  жылдық  орташа  көрсеткіштерді  есептеп  шығаратын болғандықтан, өндірілген  өнім  көлемінің  жыл  бойына  өзгеріп  отыруына  сәйкес  жұмыс  күшіне  қажеттіліктің  де  әр кезеңде   өзгеруінің  жоғарыда  аталған  жылдық орташа  көрсеткішке  қатынасына  талдау  жасалынуы  қажет.}

^{Оның  үстіне  талдау  кәсіби  тұрғыдағы   жұмыскерлер  санына  жасалатын  болса,  бұл  өзгерістер диапазоны  кең  көлемді  қамтиды.}

^{Мысалға,   жұмыскерлердің  жоспарлы  саны  төмендегі  формуламен  анықталсын:}

 

^{ЧР_пл=Т _п.н. /(Ф_р.в.*К_в.н.)}

 

^{Бұл  жерде:  Т _п.н. –}

^{Ф_р.в – бір  жұмысшының  пайдалы  уақытының  жылдық қоры (жиынтығы), сағат}

^{К_в.н. – норманы орындаудың  жоспарлы  коэффиценті.}

^{Өнім  өндірудің  нормалық  еңбек  сыйымдылығы  бірнеше  көрсеткіщтің  жиынтығынан  тұратын  мән.  Ол  өндіріс  көлемінің  тоқсан,  ай  сайынғы  өзгерістеріне сай  еңбек сыйымдылығының  қаншалықты  біркелкі  тарқалатындығыны  ескере  алмайды.  Ал  бұл  өзгерістер  өте-мөте  маңызды  деңгейде  болуы мүмкін.}

^{Сондықтан  мекеме  орташа   көрсеткішті  есептеп  жылдың  кейбір  мерзімдерінде    жұмысшы  санының  кейде  артықшылығын,  кейде кемшілігін  сезініп  отыруы  мүмкін.}

    

  

 

 

^{1 және  2 –  жұмысшылардың   қажетті  санының   мүмкін  өзгерістері}

3. ^{-  жылдық  орташа көрсеткіш.}

^{Сонымен  қатар,  жұмысшы  санының   өзгеріс  диапозонымен  бірге,  жұмысшылардың  артық  не  кем  болған  кездерінің  ұзақтығын  білуіміз  қажет.  Тек  осы  мәселелерден  соң  ғана   жылдық  қажеттілікке  сай  кадр  қабылдау,  пайда  болған    келіспеушіліктерді  реттеу   тәсілдерін  қарап,  шешуге  болады.}

^{Тағы  бір назарда   ұстайтын мәселе  өндіріс  көлемінің  және  жұмысшылар  өзгерістерінің  өзара    қарым-қатынасы.  Бұл  екі  процесс  уақыт  арқылы    байланысып отыр.  Жұмысшы  санының  өзгерісі  өндіріс  көлемі  өзгергеннен   (өскеннен не  азайған) кейін  бірден  сәйкес  көлемде  өзгереді ме,  әлде   уақыт  өтуімен бе?}

^{Өмір  көрсеткендей,  өндіріс көлемінің  өзгерісі  жұмысшы  санының   өзгерісімен  дәлме-дәл  келмейді,  олардың  бір  біріне  әсері  сол  бойда  жетіп  болмайды.  Мәселе  өндірістің   еңбек  сыйымдылығы  мекемеде  өндірістік  процесті  ұйымдастыру  әсерінен  қалыптасуында  болып  табылады.}

^{Өндірістік  бөлімшелердің  мамандануы,  еңбек  бөлісінің  тереңдетілуі,  өндіріс  ішілік  бірлестік  және  байланыстардың  қалыптасуы  өндірістік  жүйенің  дұрыс  өмір  сүру  шарттарына  байланысты  болады.  Сондықтан  қысқа  мерзімдегі өндіріс көлемінің  өзгеруі  бүкіл  өндіріс  процесі  кезеңдерінде   жұмысшы  санының  дәл  сол  мөлшерде   өзгеруіне  әкеліп  соқтыруы  неғайбыл.  Көптеген  өндірістерде   негізгі  бөлінбейді  және  бір  бүтін  ретінде   өмір  сүруі  қажет.  Ол  үшін  қызмет   көрсетуші   персоналдар  нормасы  есептелініп  қойылған.  Сонымен  қатар,   дербес  бөлімшелердің  мамандандырылуы  тереңдетілген сайын,  олардың  өзара  байланысу  факторлары  нығая  береді.  Осы  реттерден  нақты  маманданған  үлкен  мекемелердің  кемшіліктері  туындайды.  Олардың  бір тармағын екінші  тармағын  тоқтатпайынша   тоқтата  алмайсыз.Тіптен негізгі  көлем  өнімін күрт  азайтқанда  да  қосымша  құрылымдар  мен  қызмет   көрсетуші  персоналдар  сол  деңгейде  сақталуы  қажет  болады.  Жаңадан  басқа  ұқсас  өнім  өндіру  жөніндегі    болымсыз  өзгерстің   өзі  бұл  мекемені қайта  жарақтандыруды  қажет етеді.}

^{Еңбекпен  қамтамасыз  етуді  жоспарлаудың  ең    маңызды  талабы – оны    үнемі  жүргізіп  отыру,  жаңадан  пайда  болған  өзгерістер  мен  резервтерді  жүйелі  түрде  есепке  алу  болып  табылады.}

^{Жылдық  жоспарлаудың  тоқсандық әдісін   алғанда  жақын   бір-екі  тоқсаны  егжей-тегжейлі  зерттеледі. Ал  одан кейінгі   тоқсандар үшін  топтап  іріктеп  есеп  жүргізу  қажет.  Әр  тоқсан  өткен сайын  келесі  тоқсандарды  нақтылауға  болады,  демек  бір  жылда  үш  ретке  дейін  нақтылау  есептерін  жүргізуге  болады.}

^{Жұмысшылардың  кәсіби  құрамын   жоспарлау. Өндіріс көлемінің,  оның  техникасы мен технологиясының өнім  түрлерінің  өзгеруі жұмысшылардың жалпы санына  ғана  емес,  олардың кәсіби мамандық  құрылымына да  әсер  етеді.  Оны  жоспарлау  үшін   әр түрлі  тәсілдер мен  әдістер  қолданылады.  Біріншіден,  әуелі  әр бір мамандық  бойынша  жұмысшы  санын  анықтап,  олардың  негізінде  жұмысшылардың  жалпы  санын  есептеуге  болады.  Соңынан  мекеме  жұмысшыларының    жалпы  саныныдағы  әрбір  кәсіби-маман  топтардың    үлесін  таба  аламыз.  Немесе  әуелі  мекемедегі  жұмысшылардың  ұзын саны  анықталынып,  мамандар  жөніндегі   нақтылы  құрылымға  сәйкес  бөлінеді.} 

^{Бірінші  жағдайда  әр мамандық  өз  тәсілі  бойынша есептеген сандары бәрін қоса  келгенде  қордалап  есептеген жалпы жұмысшы санына  сәйкес  келмеуі қаупі бар.  Бұл өте үлкен айырмашылықта   болуы мүмкін.}

^{Екінші  жағдайда  есептің  дәлдігі   сол  алдағы  кезеңдегі  кәсіби  құрылымның  дұрыс  анықталуына  тәуелді  болады.Құрылымды  есептеудің    ең  аз дегенде  үш  әдісі  бар.}

^{Олардың  біріншісі:   мекемеде  өткен  бірқатар  жылдарда   жұмысшылардың  кәсіби  құрылымдарын  салыстыру  арқылы,  олардың  өзгеру  тенденциясын  ескере  отырып,  болашақта  қандай    болатындығын  жоспарлау.}

^{Статистика -  есеп  стандартының  үнемі  жүргізіп отырған    зертеулердің  қорытындысы  бойынша  өнеркәсіптегі  жұмысшылардың кәсіби  құралы,  мамандық  құрылымы  біршама  тұрақты:   айтарлықтай  өзгерістер тек    ұзақ  мерзімдерде   5-10  жылдар  өткен соң  аңғарылады.  Бұл  жағдай  бірақ  жоспарлы  экономика кезеңіндегі  тұрақты  жұмыс  жасайтын мекемелерге  ғана   қатысты.  Сол  себепті  бұл  тәсіл    нарықтық  шарттарда   жұмыс  жасап  отырған   мекемеге анықтауыш бола  алмайды.  Бұл әдіспен табылған  жұмысшылар  құрылымын жаңа  техника енгізу  нәтижелерімен,  өндірісті кеңейту,  өнім  өндіруде  маманданудағы өзгерістер  нәтижелерін    есепке  ала отырып   тұжырымдау  керек.}

^{Жұмысшылардың  болашақтағы  маманданған  құрылымын есептеудің  екінші  бір  әдісі  кәсіби  топтардың    еңбек  өнімділігін  талдауға  негізделген.  Белгілі  бір  жұмыс  көлемін  орындау үшін,  еңбек  өнімділігі  қаншалықты  көп  болса,  соншалықты  аз  жұмысшы  күші  (саны)  қажет болады.  Бұл есептің алғышарттары  болып бүкіл жұмысшылардың еңбек өнімділігі емес,  ең  көп мамандардың еңбек өнімділіктерінің  деңгейлерінің өзгерістері есепке  алынады.  Сонымен қатар,  еңбек өнімділігінің   өсуінен артықжұмысшылардың  босауы,  осының негізінде  барлық  жұмысшы санындағы  кәсіби  топтардың  үлесінің өзгеруіне  әкеліп  соғады.}

^{Жұмыс  күшіне  қосымша  қажеттілік  өндіріс  көлемі  және  өндірімділік  деңгейі  өзгерген  жағдайда  туындайды  және  келесі  түрде  есептеледі:}

^{ҚҚ = ЖС _а-ЖС _б}

^{Бұл  жерде  ЖСа  және  ЖС б -  жоспарлы  кезеңнің  аяғы  мен  басындағы   жұмыскерлер  саны.  Дегенмен, бұл   бірліктің  анықталуы  кадр  комплектісін  жасақтаудағы  іс-шаралар  жоспарын  толық  қамтылмайды. Тұрақсыздық  себептерінен   жұмыс  күшінің  келуіне  байланысты  қосымша   қажеттілік  туралы  мәлімет   болуы  шарт.  Сонымен  қатар,   қосымша  қажеттілік  белгілі  себептерге  байланысты  (зейнеткерлікке  шығу,  мүгедектік,  оқуға  кету,  әскер  қатарына  шақырылу, келісім шарт  мерзімінің  аяқталуы  т.с.с.)  жоспарлы  кему,  орнын  толтыру  үшін  керек.}

^{Қосымша  қажеттілік  жұмыс  күшінің  тұрақтамауына  байланысты  осы  көрсеткіштің  негізінде   анықталады.Бұл  кезде  кәсіпорындағы  жұмыскердің  өзінің  жұмыс  күшімен    қанағаттандыру  дегенінің  өзгеруі  және  кәсіпорынның  экономикалық  жағдайының  өзгеруі,  кадр  саясатының  тұрақты  ұжым  қалыптастыру  бағыты  ескеріледі.}

^{Кадрға  қосымша  қажеттілік  оны  қамтамасыз  ететінсәйкес  көздермен  тепе-тең  болуы  керек.  Осындай  көздер  ретінде  мысалға  қарасақ:  өндірістік  даярлау  және  қайта  даярлай;  жан-жақтан  жұмыс  күшін  жинау.}

^{Бірде  толық  еңбекті  қамтамасыз ету үшін  жұмысшыдардың  кәсіптік  резервке  сұранысын  анықтап  алу  қажет.  Себебі,   жұмысқа  қабылдаған кезде әсіресе,  осы  кәсіптік  біліктілікке  келгенде  қиындықтар  туып  жатады. Ал  мамандықтар  бойынша   даярлаудың  бағытына  және  лауазымдарына   қарай  қабілеттене  береді.}

^{Жұмысшының  кәсіби-біліктілік  деңгейінің   өндіріс  талабына  сай  келуі – кәсіпті қадыптастырудың    маңызды жайларының  бірі  болып табылады. Бұл сәйкестікті қамтамасыз ету үшін  мүмкін  бағалай да  білу  керек.}

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ^{Бөлім.   Персоналды  басқарудың  тиімділігі}

 

^{3.1.  Персоналдың  іс-әрекетін  басқарудың  тиімділігі}

 

 

^{Басқару  жүйесінің  тиімділігі  өскен  жағдайда   атқарымды  және  құндылық  үйлесімдігінің  бірігуі  атқарымды-құрылымдық  анализ  әдістерінің  қолданылуына  қол  жеткізеді.} 

^{Атқарымды-құндылықты  талдау  әдістері   басқаруды жүргізудің  озық  құралдары жүйесінде маңызды орын  алады және еңбек іс-әрекеті мен өндірістің  тиімділігін жоғарылатуда  үлесін  қосады. АҚТ-ның дәйектерінің  бірі   функционалдық үйлесімділік  болып табылады.  Ол  көп жылғы тәжірибе  арқылы  дәлелденген.  Бұл  әдісті  еңбек  ұйымдарында   және  басқару  жүйесінде   қолдана  бастады.  Атқарымды  үйлесімдік жүйені  түсінуде  үлкен  маңызды  орын  алады.  Функцияның  өзі    басқару  жүйесінің  маңызын,  құрылымын,  бөлек  органдар  мен  лауазымдық  тұлғалардың  өкілеттігі  мен  жауапкершілігін,  құқықтарын  анықтайды. Басқару  органының  функциясы  мен  басқарылушы  объектінің  байланысы  осы  органның    қаншалықты  қажет  екені  туралы  ақпарат  береді.}

^{Басқару  жүйесінің  функциясы  мен  өндіріс  жүйесінің    функциясының  байланысы  -  ұйым  басқармасының    тиімді  жүйесін  жасауға   ыңғайлы  жағдай,  себебі,  басқару  жүйесі  өз  өзінен  пайда  болмайды  және  өзі үшін  емес,  өндіріс  жүйесін  тиімді  атқарымдылықпен  қамтамасыз  ету  үшін  пайда  болады.}

^{Атқарымды  үйлесімділік  кез-келегн    басқару  жүйесін,  оның  ішінде   персоналды  басқару  жүйесін  құруда,  оны  үйренуде    үлкен  орын  алады.  Жүйедегі осы  және  басқа  да   нақты  функцияны   өндірістегі  барлық    бөлімшелер  мен  жұмысшылар  орындай  алмайды,  тек    қана  нақты  бір  жұмысшылар  жүзеге асыра  алады.  Сондқтан  басқару  жүйесін  құрған  кезде  әр  бөлімшелер   белгілі  бір  функциялардың    қарамағында  қалыптасады.  Өз  кезегінде   бөлімші  немесе  жұмысшы    функцияға  және  оның  сапасына  әсерін  тигізеді.  Мысалы,  диспетчерлік  өндірістегі  бір  функцияны  екі  диспетчер  екі  түрлі  орындайды.  Сол  сияқты  бөлімшелер  де  солай  орындайды.}

^{Функция  басқару  жүйесінің  құрылымын  анықтаса  да,  оларға  деген қатынас бойынша    бірінші кезекте жүйенің компоненті   тұрады,  сондықтан олардың өзара байланысы және  өзара іс-әрекеті құрылымға әсер  етеді.  Сонымен қатар жүйенің құрылымы  компоненттерді  біріктіре отырып, оларға  және  олардың  орындап отырған функцияларына  әсерін тигізеді.  Басқарудың  әр  функциясы  мақсатқа  бағынышты  және  мақстақа  жету  үшін  пайда  болады.  Бірақ,  басқарудың  функциясы  тек   басқару  жүйесін  ақпараттандыратын,  қаржыландыратын  және  жүйені  дамыту  ресурстары  мен  атқарымдылық  үшін  қажеттіліктермен  қамтамасыз  ететін  сыртқы  орта  мен  басқару   жүйесінің  компьютері іске  асқан  кезде   пайда  болады.}