Лексікаграфія беларускай мовы

Беларускі нацыянальны тэхнічны ўніверсітэт

Кафедра беларускай і рускай моў

Лексікаграфія беларускай мовы

Мінск, 2012

Змест

Уступ ………………………………………………………………….3

Гісторыя беларускай лексікаграфіі …………………………………4

Слоўнікі беларускай мовы …………………………………………..14

Заключэнне …………………………………………………………...18

Спіс літаратуры ………………………………………………………19

Дадатак ………………………………………………………………..20

Уступ

          Лексікаграфія (грэч. lexikos- які датычыць слова і grapho- пішу) раздзел мовазнаўства, які займаецца тэорыяй і практыкай складання слоўнікаў.

          У  развіцці  слоўнікавай  справы  на  Беларусі  вучоныя  вылучаюць  тры перыяды: даслоўнікавы, ранні слоўнікавы і перыяд развітой лексікаграфіі.

          У   даслоўнікавы   перыяд   (XIII   –   XV   стст.)   працамі,   блізкімі   да лексікаграфічных,   былі   гласарыі,   або   словапаказальнікі,   –   вытлумачэнні асобных “цяжкіх” слоў старажытнага тэксту, якія выносіліся на палі рукапісу. Вядомы     рускі     гласарый,     датаваны     1282     годам,     які     апісваў     174 старажытнарускія, грэчаскія і старажытнаславянскія словы. 

          Другі  перыяд  пачынаецца  тады,  калі  глосы  дзеля  зручнасці  збіраюць  у спецыяльныя   рукапісныя   зборнікі   (гласарыі),   якія   называліся   ў   той   час лексіконамі.   Самыя   раннія   слоўнікі   ўсходніх   славян   –   старабеларускія   і стараўкраінскія  працы  –  гэта  “Лексіс”  Л.  Зізанія  (1596)  і  “Лексіконъ”  П. Бярынды (1627). Яны мелі перакладны характар.

Са  станаўленнем  нацыянальнай  літаратурнай  мовы  пачынаецца  перыяд развітой беларускай лексікаграфіі. Сучасная слоўнікавая справа падзяляецца на тэарэтычную і практычную лексікаграфію, размежаванне якой адбылося яшчэ ў ХІХ  ст.,  калі  з’явіліся  першыя  рэцэнзіі  і  гісторыка-тэарэтычныя  работы  пра слоўнікі Л. Зізанія, П. Бярынды.   

Гісторыя беларускай лексікаграфіі

Лексікаграфія ўзнікла ў сувязі з патрэбамі грамадства і вядзе свой пачатак ад тых ранніх элементаў слоўнікавай працы, якія зарадзіліся ў асяроддзі кніжнікаў яшчэ ў старажытныя часы. Да ліку такіх першапачатковых элементаў лексікаграфінай дзейнасці, калі гаварыць у самых агульных рысах, адносілася лексічная праўка царкоўных тэкстаў, сінанімічная замена цяжкіх для разумення слоў у кнігах рэлігійнага зместу, тлумачэнне пры дапамозе глос незразумелых слоў і цэлых выразаў.

Галоўнай умовай для ўзнікнення лексікаграфіі, як аб гэтым сведчыць само дадзенае слова, было развіццё піьменнасці і пашырэнне кніжнай справы. А паколькі пісьменнасць у розных народаў складалася неадначасова, то, зразумела, і працэсс фарміравання лексікаграфіі не мог адбыцца ў адзін і той жа час. Гэтым і абумоўлеваецца неабходнасць даследаванняў пытанняў гісторыі лексікаграфіі ў неадрыўнай сувязі з гісторыяй грамадскага і культурнага развіцця таго народа, якім яна створана і якому яна належыць.

               У славянскіх жа землях стварэнне слоўнікаў пачалося ў нашу эру. Але адсутнасць верагодных звестак па гэтым пытанні не дае магчымасці дакладна вызначыць час зараджэння лексікаграфіі ў славян. Можна толькі меркаваць, што ў сербскага народа лексiкаграфiя не магла ўзнiкнуць раней XII ст., у чэхаў — раней XIII ст., у палякаў — раней XIV ст., iнакш кажучы, раней таго часу, калi адбылося замацаванне мовы пiсьменнасцю ў гэтых народаў на сваёй аснове.

Значна раней стварыў сваю пiсьменнасць i распачаў лексiкаграфiчную дзейнасць рускі народ. «Карсунскія кнiгi» IX ст., Гняздоўскі надпiс на амфары, які адносіцца да першай чвэрцi Х ст., а таксама апошнія даследаванні рукапісных помнiкаў старэйшай пары, належачыя акадэмiку С. П. Абнорскаму, сведчаць аб існаванні ў Старажытнай Pyci пiсьмовай культуры задоўга да Х ст. А глосы ў «Изборніку Святослава» 1073 г. гавораць аб тым, што лексікаграфічная традыцыя на рускай зямлі налiчвае без малога дзевяць стагоддзяў.

Даўно зарадзілася слоўнiкавая праца i ў беларускага народа, ва ўсякім разе не пазней XVI ст. Гэта пацвярджаюць глосы Ф. Скарыны, слоўнікi - прыточнiкi i «Лексiс» Л. 3iзанiя, выдадзены ў Вільні ў 1596 г.

На першы погляд здавалася б, што сама тэма — «гісторыя беларускай лексікаграфіі» даволi яскрава акрэслівае тыя крыніцы, якія неабходны для яе асвятлення. Разважаючы наогул, можна было б сказаць, што «лексiкаграфічныя крынiцы» складае запісаная лексіка. На карысць такому разважанню нібы гаворыць змест самога слова «лексікаграфія».

Аднак лексіка сама па сабе — гэта толькі аб'ект для дзейнасці лексiкографа; лексікаграфiчныя ж крыніцы — гэта вынік пэўнай працы лексікографа. Атаясамліваць у дадзеным выпадку дзве зусiм розныя рэчы нельга.

Памылкова было б i так сцвярджаць, што лексікаграфічнымі крынiцамi з'яўляюцца толькі гатовыя слоўнiкi. Пры такiм падыходзе ігнараваўся б працэс развіцця лексікаграфіі, адмаўляўся б той гiстарычны шлях, які запаўняюць такiя этапы працы старажытных кніжнікаў над словам, як:

     устанаўленне розначытанняў пры зверцы тэкстаў некалькіх рэдакцый,

     лексiчныя замены пры праўцы перакладаў,

     тлумачэнне незразумелых слоў пры дапамозе глос,

     складанне так званых «прыточнікаў», або каменцiраваных cпicaў слоў, да пэўнага тэксту і iнш.

3 гэтага вынiкае, што пад паняццем «лексікаграфiчныя крыніцы» неабходна разумець не толькі гатовыя, аформленыя рукапiсным або тыпаграфскім спосабам слоўнікі, а ў яго патрэбна ўключаць i такiя слоўнiкавыя матэрыялы, якiя па ступені апрацаванасці не могуць выступаць у якасці слоўнiкаў, аднак якiм нададзены пэўныя рысы лексiкаграфiчнага характару — дадзена тлумачэнне, вызначаны націск, устаноўлена сiстэма размяшчэння слоў, зроблены пераклад слоў на iншую мову i г. д. Такім чынам, да лексiкаграфiчных крынiц будуць адносiцца:

                                                                                  «Собрание слов литовско - русского наречия...» Ф. С. Шымкевiча,

                                                                                  «Опыт словаря белорусского наречия» Е. Р. Раманава,

                                                                                  «Собрание белорусских слов по алфавиту» І. І. Насовiча,

           «Алфавитный указатель особенных слов и выражений, извлеченных из песен и сказок крестьян Новогрудского уезда» М. Дзiмтрыева i шмат ішых.

Але спачатку трэба удакладніць саму назву «беларуская лексікаграфія», як, мiж іншым, i разуменне назваў лексікаграфіі іншых народаў. У слоўнiкавай практыцы да апошняга часу слоўнікі i слоўнікавыя матэрыялы адносяць да пэўнай лексікаграфіі, кіруючыся выключна мовай апошнiх. У сувязі з гэтым адрозніваюць руска-нямецкую лексiкаграфiю, лiтоўска-рускую, руска-кітайскую i інш. Аднак такі падзел лексікаграфiчных помнiкаў можа быць прыняты толькі ў практычных мэтах — для зручнасці групавання ix па тыпах, але не для вызначэння прыналежнасці таму ці іншаму народу. Французска-pycкi або беларуска-польскі слоўнікі маглі быць створаны ды i ствараліся адным рускім або адным беларускiм народам. Значыцца, крытэрый мовы яшчэ не дастатковы для вызначэння творчай спадчыны народа ў галіне лексікаграфіі. Таму, калі мы ўжываем тэрмiн «беларуская лексiкаграфiя», мы разумеем пад iм усё створанае беларускім народам у слоўнікавай галiне незалежна ад мовы.

Але тады ўзнікае пытанне, якія ж іншыя адзнакі патрэбна ўлічваць пры ўстанаўленні прыналежнасці лексікаграфічных помнікаў? Адным з такіх крытэрыяў з'яўляецца тэрыторыя, на якой ствараўся помнік. Але і тэрытарыяльная адзнака не заўсёды можа быць пакладзена ў аснову класіфікацыі.

Тым больш не могуць выступаць у якасці крытэрыю для вызначэння прыналежнасці помніка месца друкавання i месца знаходжання  слоўніка ў дадзены момант. Адсутнасць друкарань на месцы вымагала пасылаць кнiгi для друкавання ў іншыя краіны, а частыя войны маглі з'явіцца прычынай перамяшчэння помнікаў пісьмовай культуры з адной краіны ў другую.

Не заўсёды можа служыць крытэрыем i этнічная ці нацыянальная прыналежнасць укладальніка слоўніка. Пры такім падыходзе старажытныя помнікі наогул не было б магчымасці класіфікаваць, бо ў ранейшыя часы аўтары не падпісваліся на сваіх працах. Нярэдка бывала i так, што той цi іншы дзеяч культуры сваё жыццё i дзейнасць звязваў з жыццём другога народа і ў гісторыю культуры ўваходзіў як прадстаўнік гэтага другога народа. Напрыклад, выдатны лексікограф канца XVI ст. Памва Бярында па паходжанню быў валахам, аднак сваей кніжнай працай i стварэннем «Лексікона» увайшоў у гісторыю культуры ўсходнеславянскіх народаў.

У гэтых адносінах заслугоўваюць сур'ёзнай yвaгi палеаграфічныя асаблівасці даследуемых помнікаў — характар пісьма, застаўкі, арнамент, папера i г. д. Палеаграфічныя данныя дапамагаюць ва ўстанаўленні галоўным чынам двух момантаў — часу і месца стварэння помніка. Але i гэты крытэрый не з'яўляецца універсальным, тым больш, што прымяненне яго абмяжоўваецца пераважна рукапіснымі крыніцамі.

Taкім чынам, з сказанага вынікае, што нi адзін з разгледжаных крытэрыяў, узяты асобна, не з'яўляецца ўніверсальным для вызначэння прыналежнасці пісьмовых помнікаў таму ці іншаму народу. І для таго каб з навуковай верагоднасцю выявщь лексікаграфічныя скарбы (у дадзеным выпадку беларускага народа), прыходзілася ўлічваць усе вышэй ахарактарызаваныя паказчыкі.

У комплексе складаных пытанняў, звязаных з гicторыяй беларускай лексікаграфіі, праблемным з'явілася i пытанне аб шляхах адшукання caміx лексікаграфічных крыніц, бо перш чым класіфікаваць i даследаваць, ix неабходна выявіць i сабраць.

Вырашэнне гэтага пытання ўскладнялася двума акалічнасцямі: па-першае, тым, што рукапісныя фонды, архівы, музеі i бібліятэкі Беларусі ў большасці сваёй былі знішчаны або вывезены нямецка-фашысцкімі захопнікамі, а па-другое, тым, што беларуская мова ў XVI— XVII стст. не мела адзінай назвы, у. сувязі з чым у розных дакументах яе іменавалі па-рознаму — «рускай», «заходнерускай», «літоўска-рускай», «балтыйска-рускай», «маскоўска-польскай» i інш. Такая неўсталяванасць у мінулым самой назвы беларускай мовы магла з'явіцца прычынай для няправільнага аднясення беларускіх лексікаграфічных матэрыялаў да лексікаграфічных матэ­рыялаў другіх народаў. Усё гэта патрабавала дэталёвага азнаямлення з рукапісамі i старадрукамі не толькі белаpycкix, але i pycкix, украінскіх i літоўскіх apxiвaў i рукапісных фондаў.

У выніку пошукаў выявлены i сабраны дастатковыя матэрыялы для асвятлення ранняга этапу ў развцці беларускай лексікаграфіі. Гэтыя матэрыялы складаюць:

1)                 глосы Францыска Скарыны на «боцех» «Псалтыра», «Biблii», «Апостала»;

2)                 тлумачэнні на палях «Устава церковного, писанаго рукою Михаила Моисеевича с Полоцка, повелением священноерея Тимофея Корнеевича з Борисова»;

3)                 «Маргарит новый», пісаны беларускім паўуставам XVI ст;

4)                 «Сборник житий святых и похвальных им слов, выбраных преимущественно из Метафраста...»;

5)                 «Златоуст» (XVI ст., помнік беларускі, маюцца глосы);

6)                 «Слово Григория Богослова с толкованиями» (заходнерускі cпicaк XVI ст. з розначытаннямі на палях);

7)                 «Торжественник (рукапіс XVI ст., на палях прыводзііца шмат глос);

8)                 «Стоглав» (рукапіс XVII ст., на палях даюцца розначытанні);

9)                 «Лекарство на оспалый умысел человечий» (1607 г., на палях ёсць глосы);

10)            «Евангеліе» (1608 г., cпicaк беларускі; на ўнутраных палях ёсць глосы, прыводзяцца шматлікія тлумачэнні);

11)            «Шестодневецъ» (рукапic 1616 г.);

12)            «Ирмологий» (pyкaпic XVII ст., на палях сустракаюцца глосы);

13)            «Измарагий» (№ СХСШ; паўустаў XVII ст. беларускага почырка; перапісчыкам яго быў «Андрэй, перакладчык Беларускі; на палях помніка даюцца глосы i разгорнутыя тлумачэнні);

14)            «Венец веры» (твор Сімяона Полацкага; скоpaпic беларускі XVII ст. на палях ёсць глосы);

15)            «Катехизис, то есть наука стародавная христианская от светого письма для простых людей языка русскаго в пытанияхъ и отказахъ сабрана» (кнiга надрукавана ў 1562 г. С. Будным у Нясвіжы; на палях даюцца глосы);

16)            «Житие Иоана Златоуста» (Віленскае выданне 1614 г.; ёсць вялікая колькасць глос);

17)            «Новый завет с Псалтирью» (Куцешскае выданне 1652 г.; на палях даюцца шматлікія тлумачэнні);

18)            «Лексисъ съ толкованіемъ словенскихъ мовъ просто», 1581 г.;

19)            «Измарагд» (1593 г., рукапіс Супрасльскага манастыра, шсаны Іванам Праскура;

20)            «Лексіс, сиречь реченія, въкратце собранны и изъ Словенскаго языка на простый рускій діялектъ истолкованы Л. Z.», 1596 г.;

21)            «Лексиконъ Славеноросскій i именъ тлъкованіе...» П. Бярынды, 1627 г.;

22)            «Лексекон в кротце абло речнікь выборних речей к словенскизнь закритых» 1660 г. (знаходзіцца ў «Библеи малой зобранъй зъ розных къниг»);