Қазақ аумағындағы үйсіндер ескерткіштері

Олай болса, аталмыш  эпос­та­ғы қоңырат Байбөрі мен шек­ті Сарыбай бірге көшіп-қо­нып жүрген дейтін дерек қай­дан алынған? Бұл сауалға жа­уап беруге шекті этнонимінің эти­мологиясы жәрдем береді. П.Пелльо қытай тарихындағы чжи­си этнонимінің чигил деп транскрип­циялаған. Осы транскрипция бойынша чи­гил этнониміндегі бірінші атау чи – “қызыл” деген мағынаны біл­діретін хун тайпасын құраған Лан­дықтар тіліндегі атау, “г” – Ор­хон түркілерінің  сөз соңын г, ғ, к, қ дыбыстары мен аяқтайтын тіл­дік құбылысы бойынша “чи” тү­біріне жалғанған қосымша. Сон­да бұл этнонимнің түбірі чиг деген атау болып шығады. Ер­те ортағасырларда Енисейдің жо­ғары ағысын чик деген этнос ме­кендеген. Қарлықтар, Қашқар мен Жетісуға ауып келгенге дейін ал­ғашқыда Саян-Алтай тауларын қо­ныстаған. Ал Енисей, Саян тау­ларынан бастау алатындығы бел­гілі. Егерде Енисей, Саян тау­ла­ры­нан бастау алып, оның бойын “чик” аталған этнос мекендесе, ал қар­лықтардың алғашқы қонысы Саян-Алтай таулары болып, олар­дың чигил этнонимінің түбірі чиг атауы болса, онда чик пен чи­гил этностардың арасындағы ге­нетикалық байланыс бар. Олай болса, чигил этнонимінің тү­бі­рі – чиг. Осы “чиг” түбіріне ел, ха­лық мағынасын білдіретін “ел” терминін қосарлап айтудан чи­гел немесе чигил этнонимі пай­да болған. Чик этниміне “ел” тер­минінен бөтен есімдерден қа­тыс­тық сын есім жасайтын “лі” өнімді жұр­нағының жалғауынан қазақ ті­лінде Шекті этнонимі пайда бол­ған, “ч” дыбысы, ш-ға ауысып, л – д – т сәйкестігі бойынша “л”, “т” болып айтылғанда қысаң и, ашық “е” болып өзгерген. Чигил мен чекл Шекті этнонимдердің төр­кіні бір екендігін және осылай атал­ған этностың  XI ғ. бірінші жар­тысында Шу, Талас бойын ме­кендегендігін  М.Қашқари ең­бе­гінде кездесетін Чекл тайпасы ту­ралы  дерек дәлелдейді.

С.Ақынжановтың моногра­фия­сында осы “шары” аталған қып­шақтардың бір бөлігі Шу мен Талас бойын қыстаған. Осы ша­рыларды шығыстан келген күн-қидандар ығыстырған кез­де жергілікті қарлықтардың бұ­лақ және чигил-шекті дейтін ру­ларын өздеріне бағындырған қып­шақтар, оларды өздерімен бір­ге ертіп алып оғыздардың Сыр бо­йындағы қоныстарына шабуыл жа­саған. Қыпшақтармен бір­ге Сыр бойына ауып келген шек­ті тайпасы, қоңыраттардың  III-IY ғасырлардан бастап қа­лып­та­са бастаған батыс тармағымен тек   XI ғ ортасында немесе екінші жар­тысында ғана бірге көшіп-қона ал­ған. Келтірілген аргументтер мен та­рихи-этнологиялық фактілерден кө­рініп тұрғандай Алпамыс батыр жы­рындағы “қоңырат Байбөрі  мен  шекті   Сарыбай  екеуінің  бір­ге  көшіп-қонып жүріп құда бо­ла­тын“ сюжет XI ғасырда пайда бол­ған.

Қоңыраттардың б.д.д. II ғ. қа­лып­таса бастаған батыс тармағы б.д. 87 ж. Батыс Монғолияда Сянь­билерден  жеңілген солтүстік хун­дардың, яғни хиониттер мен эфталиттердің құрамында  Тар­ба­ғатайға, одан кейін Батыс Же­ті­су мен Сыр бойына қоныс ау­дар­ған бөлігі. Дәлірек айтсақ, Өз­бекс­танның аталмыш өлкелерін ме­кендейтін қоңыраттар ІҮ ға­сыр­да­ғы хиониттердің ұрпағы. Ал, қа­зақ тайпаларында кездесетін қо­ңыраттар – Эргене қондағы Қиян­нан тараған ұрпақтың бір тар­мағы.

XIII ғ. Шыңғысхан әскерімен бір­ге Орта Азияға келген қо­ңы­рат­тардан  бөтен  оларға  дейін Сыр бо­йын  мекендеген   қоңыраттардың бол­ғандығын дәлелдейтін фоль­клор­лық  және этнологиялық фак­ті ол – Алпамыс  пен оғыз­дар­дың ауыз әдебиетіндегі Бам­сы Бейректің бір кейіпкер екен­ді­гі. Егерде Алпамыс пен Бам­сы Бейрек бір кейіпкер болса, он­да   “Алпамыс батыр” жыры мен Қорқыт ата кітабындағы Бам­сы Бейрек  туралы әңгіме, бір эпос және қоңыраттардың Сыр бо­йын­да­ғы батыс тармағы мен Батыс Же­тісудағы оғыздардың арасында сая­си мәдени байланыс болған.

Бичуриннің пікірінше, оғыз­дар б.д. II ғасырда батыс Же­ті­суда қалыптасып өз алдына ав­тономды дамыған. Демек, Ор­та Азияға келген хундар яғни жо­ғарыда айтылған  хиониттер мен усундардың батыс бөлігінің ара­ла­суынан оғыз тайпасы пайда бол­ған. Хиониттермен араласқан усун­дар, яғни оғыздар Жиделі бай­сын атауын Өзбекстан жеріне апар­ғаны жөнінде жоғарыда баян­да­дық. Орхон түркілеріне жататын аши­на, ашидэ, ұйғырлардың ру­на ескеркіштері мен ауыз әде­биет­терінде Алпамыс пен Бамсы Бей­рек туралы дерек кездеспейді. Егер­де Орхон түркілерінің жаз­ба және ауыз әдебиеттерінде Ал­па­мыс пен Бамсы туралы дерек жоқ бол­са, онда Батыс Жетісудағы оғыз­дар, Орхон түркілері емес, олар­дың батысқа ауған бір бөлігі.

Енді Түргеш қағанатының не­гізін қалаған қағанның қы­тай­лық  Учжилэ атауының түр­кілік транскрипциясының эти­мологиясына  тоқталайық. Уч­жи­лэ, қытай тілінде Юйчжилэ болып та айтылғандығына мән берген Ю.Зуев, бұл атаудың түркілік   транс­крипциясын   Иузлик   деп   бе­реді.

Бұл атаудың түркілік транс­крип­­циясы Усчилэ/Йусчилэ (Ө.Пан­­зарбектің кеңесі) деп те ай­­тылады. Усчилэ Йусчилэ, ус-йус және чилэ деген екі атаудан құ­ралған. Н.Я.Бичурин атап көр­сеткендей  чилэ атауын оң­түс­тік  қытай тарихшылары те­лэ деп қате айтқан. Ал  “Тугю-Түр­күл” атты зерттеуде біз “ч” дыбысының “т” болып та ды­быс­талғандығын, яғни чилэ, ти­лэ болыпта айтылғандығын дә­лел­дедік . Олай болса, Ус­чилэ (Йусчилэ, Устилэ) Йустилэ бо­лып та айтылған. Йустилэ, “с-з” жә­не “и-е” сәйкестері бойынша Йуз­теле болып айтылған. Йузтеле, йуз және теле деген екі атаудан құ­ралған.

Атақты түрколог ғалым В.В. Рад­лов: “Весь  последний отрывок от­носится к Гуззамь или Узамь…, то Гузы /Узы может быть все равно что «юзь»,… — деп жазады. Демек “йуз” сөзінің төркіні, “гуз” немесе “огуз” атауы болып шығады (К вопросу об уйгурах. СПб. 1897.с.117). Оғыздарда “жүздік” (сот­ня) деп аталған әскери бөліктің бол­ғандығын айғақтайтын де­рек А.Н.Кононовтың аудар­ма­сындағы Әбілғазының, Түр­кі­мен шежіресінде келтірілген. “Оғұз-огуз” этнонимінің бастапқы         о-ды­бысы айтылмай “ғұз–гуз” бо­лып айтылғандығын араб-пар­сы дерек көздерінен белгілі. Олай болса, “ йуз” – жүз сөзінің төр­кіні,  “оғұз” этнонимінің “ғұз-гуз” дейтін нұсқасы. Йуз-жүз сөзінің төркініне жасалған тал­дау­дан көрініп тұрғандай бұл атау оғыздардың қатысуымен не­ме­се оғыздардың  этнонимімен бай­ланысты пайда болған. Йуз­те­ле атауындағы теле, 487 ж. Фу­фу­лоның көсемі Афучжилоның  бас­шылығымен Монғолиядан Ер­тіс­тің жоғарғы ағысына қоныс ау­дарып келген ұйғырлардың бір бө­лігінің атауы. Сонда Йузтеле, оғыз­дар мен теле-ұйғырлардың атау­ларын біріктіріп айтудан пайда бол­ған антропоним емес, күрделі ла­қап атау  болып шығады.

“Синьтаншу” дерегі бо­йын­ша Уч­жилэ  Суйле-Суябтың  сол­­түс­тік-ба­тысында өмір сү­ріп күш жинаған. Шу бо­йын­дағы Суябьтың сол­түс­тік-ба­тысы, Талас өзенінің ор­та ағы­сы “Қорқыт Ата кітабы” мен Әбіл­ға­зының  «Түркімен ше­жіресінің» де­регі бойынша оғыз­дар Сыр бо­йына ауысып кел­генге дейін Ал­малық қаласы, Шу мен Талас өзен­дерінің бойын, Көк­ше теңіз-Ыс­тық көл төңірегін ме­кен­де­ген. Ал араб дерек көздерінде YIII ғ. екін­ші жартысында Сырдың ор­та ағысын жаулап алғанға де­йін оғыз­дардың Шу бойында Ес­кі Гу­зия деп аталған  астана қа­ла­сы­ның болғандығы туралы  де­рек кездеседі. Келтірілген тарихи де­ректерден көрініп тұрғандай оғыз­дардың алғашқы отаны – Ба­тыс Жетісу, ал астана қаласы Шу-Суяб бойындағы Үлкен Орда, яғ­ни Ескі Гузия болған.

Сары түргештердің, яғни те­ле-ұйғырлардың көсемі Учжилэ Йуз­те­ле Талас бойындағы оғыздардың әс­кери күшімен Шу бойын жаулап алып, Үлкен  Орда немесе Гуз Ор­да қаласын салған. Сары түр­геш­тердің тегіне оғыздардың қа­тыс­қандығын түргеш этнонимінің төр­кіні дәлелдейді. Түргеш, “түр” және “геш” дейтін екі атау­дан құралған, түр атауының фо­не­ти­калық варианты – тур, ал тур, “Ту­гю–Түркүл” атты еңбекте  дә­лел­дегендей мықты, күшті деген ма­ғынаны білдіретін термин. “Геш” атауының фонетикалық нұс­қасы – гуз, ал гуз, “огуз” эт­но­нимінің бастапқы о дыбысы тү­сіп қалған нұсқасы. Олай болса, түр­геш мықты, күшті “гуз–огуз” ма­ғынасын білдіретін этноним. Ба­тыс Жетісудағы оғыздардың “оғуз” атауымен шығыстағы Се­лен­га бойындағы ұйғырлардың то­ғыз руы, “тоғыз огуз” болып ата­луы әбден мүмкін.

Оғыздар, б.д.д. I ғ. екінші жар­ты­сында Чжичжи Шаньюймен еріп келген және б.д. I ғасырының со­ңында Орта Азияға ауып келген сол­түстік хундар мен жергілікті   «усундардың»  араласуынан пайда бол­ған этнос екендігін “огуз” эт­но­нимінің төркіні дәлелдейді. “Оғуз,” оғ және уз дейтін екі атау­дан құралған, оғ-жебе, ру-тайпа ма­ғыналарын білдірсе, ал уз – жо­ға­рыда дәлелденгендей “усун” эт­нонимінің түбірі. Сонда “ғуз,” «усундардың» бір тайпасы болып шы­ғады. “Оғуз”,  Модэ шаньюйдің мұ­сылман тарихшыларының ең­бек­теріндегі баламасы, ал Модэ, хун­дардың шаньюйі болғандықтан оғыз­дардың этногенезіне солтүстік хун­дар араласқан, осылар Модэ-Оғыз туралы аңызды жаңадан қа­­лыптаса бастаған тайпаның ара­сында тартқан дейтін қо­ры­тын­ды жасай аламыз. Қытай та­ри­хындағы Модэнің мұсылман та­рихшыларының еңбектеріндегі “Оғуз” екендігі дәледенген. Олай болса оғыздар – Орхон түр­кі­ле­рі емес, Батыс Жетісудағы жер­гілікті “усундар» мен ауып кел­ген солтүстік хундардың, яғни хио­ниттердің араласуынан пайда бол­ған жаңа этнос. Йуз-жүз, гуз, йуз­теле атаулары мен түргеш, оғыз этнонимдерінің төркіндеріне жа­салған талдаудан көрініп тұр­ған­дай Юйчжилэ — Йузтеле — оғыз­дар­дың “гуз-йуз “  атауы мен теле-ұй­­ғырлардың “чилэ –теле” атауын бі­ріктіріп айтудан пайда болған осы екі этносты бейнелейтін жи­нақ­тауыш лақап атау.

Ал осы қорытынды негізінде қо­ңыраттардың батыс тармағы б.д. III-IYғ.ғ. тек Сыр бойына ға­на емес, сондай-ақ ақ және қы­зыл хиониттер мен бірге Аму­да­рия бойындағы қазіргі Сұр­хан­да­рия облысында тараған, яғни М.Шай­банимен бірге келген қо­ңыраттарға дейін Жиделі Бай­сын­ды қоңыраттардың батыс тар­ма­ғының бір бөлігі қоныстанған дей­тін қорытынды жасай аламыз. М.Шай­баниге еріп келген көш­пе­лі өзбектер арасындағы қо­ңы­раттар Жиделі Байсынды өз үлес­теріне тигендіктен емес, сол жерде бұрыннан қоңыраттар бол­ған­дықтан соларға қосылып бірге ме­кендей бастаған. Жасалған осы қо­рытындыларға байланысты атал­мыш эпостарды, тек фольклорлық тұр­ғыда ғана емес, сондай-ақ та­ри­хи-этнологиялық тұрғыда да зерт­теу керек деп есептейміз.

Қытай тарихындағы “усун”, “чиди”, “чилэ”, түркі тіл­де­рін­дегі жеті–йеті, жиде, су, ус, өзен, монғол тіліндегі усу–усун атау­лары мен Манас, Бамсы, Ал­па­мыс эпонимдерінің Учжилэ-Юйчжилэ-Йустеле лақап атауы­ның, йуз–жүз сан есімінің, чик, чигил, шекті, “гуз-оғуз” эт­но­­­нимдердің, Жетісу, Жиделі бай­­сын этнотопонимдердің төр­­кіндері мен мағыналарын анық­­тауға, тарихына, эт­но­гра­фиясына, олардың қа­ты­су­мен Орта Азияда жүрген эт­но­­генетикалық процестерге, әде­­би-мәдени байланыстарға жа­­салған зерттеу мен талдау “усун”-дардың қыпшақтардың антро­­пологиялық этнографиялық, эт­­но­генетикалық, географиялық тұр­ғыдан  алған да өзгеше бөтен эт­нос екендігін дәлелдеп берді. Осы дәлелдерге сүйене отырып “усундар», қыпшақтар емес дей­тін қорытынды жасай аламыз. Олай болса Қ.Салғараұлының “усун”-қара қыпшақтар деген бол­жам пікірінің ғылыми негізі шын­дықтан алыс. Әлеуметтік топ­та халықтық сана, шежіренің қо­ғам­да алатын орны туралы ғалым Н.Әлім­баев теориялық тұрғыдан ке­зінде дәлелдеген.

Сонымен, жоғарыда айтылған де­ректерді қорыта келе, б.д.д. ІІІ-І мыңжылдықтарда европа нә­сіл­ді көшпелі тайпалар жунди, бай­ди, ди, чиди немесе олардың  жал­пы атауы динлин тайпалары қып­шақ­тарға қатыстығы жоқтығы бай­қалады. Өйткені қыпшақ, дә­лірек айтқанда сары қыпшақ ата­уы тарихта б.д.д. 201 жылы ал­ғаш пайда болған. Сонымен қа­тар,  көне қытай деректерінде  жун мен үйсіннің  тегі бір екендігі баян­далады. Айталық, қытай та­рихшысы  Су Бейхәйдің “… у-сұн­ның  шыққан тегі – сәй-жұң” деп ай­туы терең ой салады. Қытай жылнамаларындағы кө­не үйсіндердің лауазымдары жө­нінде жапон ғалымы Бәй-ниау-ку­жи өзінің «У-сұндар жөнінде де­рек» атты мақаласында у-сұн мем­лекетінің билік атауында кез­де­сетін «ми» (күн би, күн бег, гун-мо, улуғ, тарқан) иероглифі тү­рік тіліндегі «би» мағынасында, бұл – Елбасы деген ұғымдарды та­ныт­қан деп айтады.

Осы усунь елінде қалыптасқан би­ліктің кейінгі мирасқорлары түр­кі тілдес тайпалардың басын бі­ріктіріп, біздің заманның ҮІ-ҮІІІ ғасырларында көне Түркі қа­ғанатына билік жүргізді. Бұл би­ліктің басында ашина түрктер тұр­ды.

Көрнекті түрколог ғалым Алтай Аман­­жолов усунь этнониміндегі ус түбірін көне түркінің ус немесе ас сөзімен салыстырады. Бұл сөздердің ма­ғы­­насы Махмұд Қашғаридің сөз­ді­­гінде «бүркіт» деп берілген. Бүр­­кіт атауындағы бүрк – буруг ата­уына ут көптік қосымшасы жал­­ғануы нәтижесінде кірігу-фу­зияға ұшыраған бург, яғни бө­рі. Кө­не түрктік Тоныкөк ес­керт­кіш жазуында айтылатын турк есір бодун – «түрк бүркіт хал­қы» деген тіркес (есір сөзі тува ті­­ліндегі эзир – «бүркіт» сөзімен төр­­кіндес) ашина билеуші тай­па­­ның баламасы. Сонымен бір­ге Күл­тегін ескерткішіндегі мәр­мәр­дан қашалған мүсіннің тәж маң­дай­­шасында бүркіт кескіні тегін бей­­неленбесе керек.

ІІ.Ұлы жүз үйсіндері. Үйсін дәуірінің ескерткіштері

2.1Сарыүйсіндер

Көптеген тарихи деректемелер бір ауыздан үйсіндердің қазақтардың ғана емес, күллі Орта Азия аймағындағы басқа түркі халықтарының әтникалық тарихында үлкен маңыз атқарған Жетісудағы көне түрік руларының бірі екенін айтады. Жетісу үйсіндері туралы тұңғыш мәліметтер біздің дәуірге дейінгі II ғасырдағы қытай жазба деректерінде кездеседі, олардың түтін басы сол кездің өзінде 120 мыңға жетіп, 630 мың адам және 188 800 әскер шығара алатыны шежіреге түскен. Бұның бәрі олардың үлкен де күшті халық болғанын көрсетеді, тіпті олармен қытайлар да, ғұндар да есептесіп отырған. Қытай императоры үйсіндермен үнемі елшілік алмасып келді. Бірде Үйсін әміршісі (Гуньмо) Шын еліне жаңа елшілік жіберіп, Қытай ханшасын айттырып, оған қоса 1000 жылқы беруін талап етеді.

Оның тілегі орындалып, ханша үйсін-дердің қартайған патшасына тоқалдыққа ұзатылады, ал оның бәйбішесі ғұн билеушісінің қызы еді. Өмірде басқа әдет-ғұрыптарда тәрбиеленген ханша далада құса болып, киіз үйде тұрып, ет жеп, сүт ішетін қарт патшаға тигеи мұңын шағыгг. тағдырын өлецге қөстьт. Бұдан біз Үйсін әміршісінің патшалармен неке байланыстары, олардың ғұндармен тығыз тізе қосып, ңатар ғұмыр кешуін көреміз. Олардың озара соғысып, бірақ бейбіт күндері неке одақтарын жасауға дейін келісіп, патшалар отбасы араласқаны және олар көбінесе саяси сипат алатыны аян. Бичуриннің дерегі бойынша, үйсіндер әуелгіде Булунцзир өзенінің алқабында Дун-Хуан мен Унлян-шань маңында көшіп-ңонып жүрді. Бұл өлке Жетісудан недәуір шығысқа қарай жатыр, біраң Қазақ ССР тарихы 1-томының авторлары ңазіргі археология мен палеантропология жетістіктеріне сүйеніп, сақтар мен үйсіндердің тамырластығын дәлелдеп, күмәнді сейілтіи, Жетісудың кең-байтақ жері олардың ата жұрты деп есептейді. Ңытай деректері бойынша, Жетісу үйсіндері туралы біздің дәуірімізге дейінгі II ғасырдан бастап мағлұмат жетіп отыр, әйтсе де бұл бұған дейін үйсіндер болмады деген сөз емес.