Экспериментальная психология

Ғылыми  зерттеу оның принциптерімен құрылымы 

     Ғылым бұл- адам әрекеті туралы сала. Оның нәтижелері шындықтағы критерияларға жауап беретін жаңа шындық туралы білім. Яғни бұл ғылыми білімнің практикасындағы, пайдалылығы, тиімділігі ақиқатқа тәуелді болып келеді. Ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру және құру мөлшерін, процесін төмендегідей жағдайларда көрсетуге болады:

• Гипотезаны жылжыту.
• Зерттеулерді жоспарлау.
• Зерттеулерді өткізу.
• Мәліметтерді интерпритациялау.
• Гипотезаны дәлелдеу немесе жоққа шығару.
• Гипотезаны қалыптастыру.

    Бұл схема ғылыми зерттеулердің құрылымын  және ғылыми білімнің мазмұнын көрсетеді.Ғылыми зерттеулерде бұдан басқа оның конструкциясында тұрақты бөлігі ретінде әдіс алынады. Яғни бұл мәселе оның құрамына зерттеу  гипотезасы, интерпритациясы және әдіс- тәсілдері енгізіледі. Қандай да бір  болмасын адамның іс- әрекет саласының  ғылым өзінің мақсаттарын, түрткілерін  және жағдайлармен ерекшеленеді. Осылар негізінде ғылыми жұмыс іске асады. Егерде зерттеудің мақсаты ақиқатқа жету болса, оның жолы ғылыми зерттеу  жүргізу. Зерттеуді эксперименталдық және теориялық деп бөледі. Көптеген зерттеулер теориялық, эмпирикалық  сипатта болады. Қандай да болмасын зерттеу оқшау жүзеге аспайды. Ол тұтас ғылыми бағдарлама негізінде  болады. Зерттеулердің сипаты бойынша  функцияларды қолданбалы және пән аралық аналитикалық, комплексті және т.б. деп  бөлуге болады.

    Функцияларды  зерттеу шындықты тануда  практикалық тиімділіктің есебінсіз білімді қолданбай зерттеу жүргізуге бағытталған.

    Қолданбалы  зерттеу- белгілі бір мақсатта яғни білім алу мақсатында өткізіледі. Демек нақты практикалық міндеттерді шешу үшін қолданады. Бір факторларды немесе аналитикалық зерттеу шындық аспектісінің мәнді бір бөлігін анықтауға арналады. Қандай да бір зерттеу бірнеше қажетті кезеңдер қатарынан тұрады. Әрбір кезеңде белгілі бір міндеттер шешіледі. Яғни:

1. Зерттеу міндеті оның негізінен басталады.
2. Кезеңде- ғылыми зерттелетін мәселе төңірегіндегі зерттеуге талдау жасалады. Егер зерттеуші оған дейін жүргізген зерттеу нәтижесіне күмәнданса, онда зерттеу әдістемесін қайта өңдейді. Осы кезеңде зерттеуші қолданған әдістермен әдістемелерін таңдайды.
3. Кезең маңызды. Себебі болжамды қалыптастыруда құралады. Болжамды тексеру үшін ғылыми зерттеулердің жоспары құрылады. Бұл жоспар құрамына объектінің таңдау яғни эксперимент өткізілген және бақылау жүргізілген адамдар тобы, сондай- ақ зерттеу боъктісі алынады. Зерттеу жұмысы өткізілген уақытпен оның орны таңдалады, экспериментальды жұмыстың тәртібі алынады.
4. Эксперимент белгіленген жоспар бойынша жүогізу. Бұл зерттеулердің келесі кезеңінде әрқашанда экспериментті өткізу барысында ондай алшақтау кездеседі. Мұнда тәжірибені қайталап өткізу барысында, уақытында және нәтижеге интерпритация жасау кезін ескеру қажет.
5. Эксперимент қорытындысын жазып алған соң алғаш рет мәліметтерді талдау жүргізіледі. Олардағы математикалық өңдеу қажет интерпритация және толықтыру, бастапқы гипотеза қайта тексеріледі. Жаңа заңдылықтар немесе факторлар қалыптастырылады, тексеріледі. Теория нақтыланады немесе жоққа шығарылады.

    Теориялық нақтылау жаңа болжамдар айту мен  жаңа қорытындылар жасауға мүмкіндік  береді. Зерттеу мақсатына қарай  оны өткізу бірнеше типтерге бөлінеді:

1. Ізденуші зерттеу барысында бұрын ешкім алдына қоймаған не нақты әдіс пен мәселелер шешпеген жағдайларды қарастырады.
2. Шын тұрғысында зерттеу бұл- бар теорияларды, гипотезаны, заңдылықты жоққа шығару мақсатында ұйымдастырылады. Сын тұрғысында зерттеу теориялық және эмпирикалық білім қорға және эксперименттерді жүзеге асыру үшін тексеруден өткізілген әдістемелері бар зерттеу объектілеріне жүргізіледі.
3. Көптеген ғылымдардың жүргізілген зерттеулер нақтылаушы зерттеуге жатады. Оның мақсаты теориялық болжам жасайтын фактормен эмпирикалық заңдылықтар арасындағы шекараны бекіту.
4. Қайта жаңғырту зерттеуі мақсатта алынған қорытындылар сенімділігін, объективтілігін нақтылаудан тексеруді қайталау.

    Қандай  болмасын зерттеу қорытындысы басқа  зерттеумен қайта жаңғыртылады.

    Теория  және оның құрылымы

    Эксперименттік  болжамдар алынған мәліметтерді тексеру үшін қолданылады. Теория шыңдықтың ішкі бөлігі туралы қайшылықтар жүйесін қарастыратын білімдер жүйесі. Теориялық элементтер логикалық жағынан бір- біріне тәуелді. Олардың мазмұны мен мағынасы, пікірлер мен түсініктер жасалынатын теория базисін алып келеді.

     Қандай  болмасын теория мынадай концепциялардан  тұрады:

1. Бастапқы эмпирикалық қызмет.
2. Базис - көптеген алғашқы шартты болжамды қарастырады.
3. Теория логикасы, яғни логикалық қорытындылар ережесінің көптігі.
4. Негізгі теориялық білім, теорияларда былай ажыратылады. Сапалық және формальды. Теориялық білімнің компоненттері өзінің әралуандығымен ерекшеленеді. Теорияның эмпирикалық негізі берілген эксперимент пен бақылаудың интерпретациясының қорытындыларында шығады.

     Берілген  теорияның анықталмаған қорытындылардың  логикалық ережесі. Олар өңдірістік метотеория болып табылады. Болжамдар  мен постулаттар интуициялық  нәтиженің өңделуінің негізінде  интуициялық негіздерімен сәйкес келуі ықтимал. Постулаттар теорияның эмпирикалық негіздерін түсіндіруге қызмет етеді.

     Теорияның идеялық объектісі - ол өзімен бірге шындықтың бөлшегі ретінде модельдің символикалық белгісін алып жүреді. Теорияның қалыптасқан заңдылықтары шын мәнінде шындықты емес оның идеялық объектісін сипаттайды.

     Теорияның құрылымы аксиоматикалық және гепотика, дидуктивтік болып бөлінеді. Оның біріншісі аксиома жүйесінде қажетті және жеткілікті теорияның дәлелденбеген аясын құрайды. Екіншісі эмпирикалық индуктивтік негізін құрайды. Теория сапалық кеңістіктік, математикалық аппараттарды қолданбаған жағдайда формальды, формальдандырылған. Теорияның психологиядағы сапалық концепциясының мотивациясына Маслоудың теориялық когнетивтік диссонансына П. Пенсинджердің қабылдауының экологиялық концепцияларына, Гибсонның концепцияларын жатқызуға болады. Сондай-ақ қалыптастырушы теория да өзінің құрылымына математикалық аппараттарды пайдаланған - когнетивтік теория балансы Д. Холанс- интелект теориясы, Ж. Пьяже- леотивация  теориясы К. Левин,  жеке басты құрастыру теориясы- Д. Келли болып табылады.

     Формальды теория педагогикалық, психологиялық  тесттің негіздері мен нәтижелеріне сәйкес қолданылады. В.А Лефеврдің “субъекті моделінің еркіндік еркінің” тесті мен яғни бұл өте формальдандырылған күшті теория болып табылуы мүмкін деген жорамал бар. Эмпирикалық негізі - теорияның, болжамның күштілігімен ерекшеленеді. Критикалық рационализм, эксперименталдық нәтиженің- теорияның қарама-қарсы ахуалымен оқымыстыларды жоққа шығаруға шақырады. Жалпы жеке бас психологиясында  жеке бас моделінің бірнеше факторларының эмпирикалық бекіту тұрғысында бәсекелестікті көрсетеді.

    Психологияның аналогиялық статусында бірлік ережесі  және концепция моделі негізгі сенсорлық  қысқа уақытты және ұзақ уақытты  ережелер т.б орын алады.  

    Ғылыми  мәселе

     Адам  орайланған өзгерiссiз шарттардағы  әлем - ол үшiн проблемасыз. Мәселелер адамдардың әлемнiң құбылмалылығы және рухани белсендiлiктерiмен туындайды.

      Күнделiктiден айырмашылығы: ғылыми проблема нақты ғылыми сала терминдерiнде қалыптасады: Ол талданған болуы керек. "Күн нелiктен жарқырайды ?" – бұл сұрақ, бiрақ мәселе емес, не дегенмен мұнда құралдардың облысы және шешiмнiң әдiсi көрсетілмеген. " Айырмашылық басқыншылықтағы, адамдардың жеке қасиеттерiнде, тектiк детерминделген белгi бола ма, әлде отбасылық тәрбиенiң ықпалдарынан тәуелдi болады ма ?" – бұл сұрақ сипатталған психология терминдерiндегi даму және нақты әдiстермен шешiле алатын мәселе.

          Мәселенiң қойылуы  болжамның тұжырымына әкелiп соғады. Мәселе қайдан шығады? Мәселенiң құрастыруын  ғылымда – «Дефицитаның» табылуы, сипаттама немесе нақтылықтың түсiндiруi үшiн мәлiметтiң тапшылығы.

    Қандай  болмасын зерттеуде бастапқы мәселе қою болжамның қиындығына әкеледі. Мәселенің тууын мынадай кезеңдер бойынша ажыратуға болады:

• шындық туралы ғылыми болжамның жеткіліксіздігінен.
• Анықтау күнделікті деңгейде немесе үйреншікті мәселені суреттеу.
• Ғылыми пән терминдерінде мәселе қарастырылады. Бұл- викториналық сұрақтар, яғни зерттеуші сұрақты табиғатқа беріп, жауапты да өзі беруі қажет. Мәселелер: шындықтағы мәселе немесе жалған мәселе болуы мүмкін. Сонымен бірге шешілмеген мәселелер класын анықтауға болады.

     Болжам

     Болжам- бұл әлі бекітілмеген немесе жоққа  шығарылған теориядан шығатын түсінік. Ғылымның методологиясында болжамды теориялық және эмпирикалық деп ажыратады, яғни эмпирикалық болжам экспериментті тексеруге сәйкес келеді, теориялық гипотеза эксперимент барасында теріске шығарылады. Ғылыми гипотеза эксперимент барысында бекітілген принциптерге бағынуы тиіс. Сондай- ақ болжам бұл алда тұрған мәселе шешімі тек эксперименталды зерттеу кезінде көрсетіледі. Ғылыми эксперименталды гипотезалар тексерілген заңдылықтарды және құбылыстар арасындағы салдарды, байланыстарды бекіту немесе жоққа шығару үшін ұйымдастырылады. Эмпирикалық нақты теорияға, модельге қарай бағыттап, жылжытылады. Эксперименталды тексерулерден кейін гипотезалар фактіге айналады:

• құбылыс.
• Құбылыс арасындағы байланыс.
• Құбылыс арасындағы себептік байланыс.

    Гипотезаларды тексеру бұл шындықты дәлелдеуге ұмтылу.

    Типіндегі гипотеза- бұл құбылыстар арасындағы байланыс туралы, өзара тәуелділік, гипотеза өлшемдік зерттеу барысында  тексеріледі, оны коррекциялық зерттеу  деп атайды. Нақты эксперименталды  гипотезаға В. Типіндегі гипотеза, яғни себептік салдарлық байланыс туралы. Гипотезаны сонымен сандық және сапалық  көрсеткіштері арқылы анықтайды. Теорияларды  тікелей экспериментте тексеру  мүмкін емес. Теориялық ойлар универсальды, олардан жеке салдарлар шығады. Оны  гипотеза деп атайды. Гипотезаны шығаруға немесе оны теріске шығаруға болады. Бірақ оны соңғы шешім ретінде  қабылдауға болмайды. Себебі қандай болмасын гипотеза келесі тексеруге ашық болуы  тиіс.

      Готтсданкер эксперименталдi болжамдардың келесi нұсқаларын ерекшелейдi:

  - контргипотеза - негiзгi жорамалға талғаулы эксперименталдi болжам; автоматты түрде пайда болады.

     - үшiншi бәсекелестік эксперименталдi болжам - тәуелдiге тәуелсiз айнымалы  ықпалдың жоқтығы туралы эксперименталдi болжам; тек қана лабораториялық  тәжiрибеде тексередi.

      - дәл эксперименталдi болжам - жеке  тәуелсiз айнымалы және тәуелдi лабораториялық тәжiрибе аралығындағы  қатынас туралы жорамал; оның  шарттарын «тазалау» мен тәуелсiз  айнымалыларды ерекшелеуді тексеруді  талап етедi.

     - бiр қатынаспен эксперименталдi болжам - аралық қатынас туралы жорамал  бiр тәуелдi айнымалы. Эксперименталдi болжамның тексерулерi үшiн факторлы  тәжiрибе де  бiр қатынаста қолданылуы  мүмкін, бiрақ екiншi тәуелсiз айнымалы  бақылаушы болып табылады

     - құрамалы  эксперименталдi болжам - бiр жағынан, екi тәуелсiз айнымалы  нақты тiркестiң аралығындағы  қатынас туралы жорамал, және  басқа жағынан тәуелдi айнымалы; тек қана факторлы тәжiрибеде  тексеріледi.

     Зерттеушiлер  ғылыми және статистикалық жорамалдарды бөліп  қарастырады. Ғылыми болжамдар  мәселенiң шамаланған шешiмдерi сияқты құрастырылады. Статистикалық жорамал - математикалық санақтың тiлінде  сипатталған белгiсiз параметрдiң  қатынасындағы бекiту. Кез келген ғылыми болжам санақ тiлiне аударуды  талап етедi.

     Тәжiрибенiң  нәтижесiн жасауға мүмкiндiк берген қорытындылар асимметриялық: болжам жоққа  шығарыла алады, бiрақ ешқашан бiржолата  қабылданған бола алмайды. Кез келген болжам келесi тексеру үшiн ашық. 

Негізгі жалпы ғылыми зерттеу әдістері.

     Қазіргі ғылыми зерттеу әдістері теориялық  және эмпирикалық болып бөлінеді. Бұлай бөлінуі жағдайға байланысты. Өзіндік әдіс модельдеу ерекшеленіп  бөлінеді. Сондай- ақ теориялық және эмпирикалық әдістер интерпритациялау яғни іс нәтижесін талдау әдісімен ерекшеленеді.

     Теориялық зерттеулер жүргізуде оқымыстылар  тек шындықты жағдаймен жұмыс  істемей сонымен бірге ойлау  репризентациясы ақыл ой формасындағы негіздерге сүйенеді.Кеңістіктік  динамикалық  модельдер құрылым табиғи түрде  сипаттау тағы басқа , яғни теориялық  жұмыс : ақыл мен аяқталады: Эмперикалық  зерттеу негізінен теориялық  құрылымның дұрыстығын зерттеу тексеру  мақсатында құрылады. Оқымыстылар объектілерге әсер етеді бірақ олардың белгісі  символдық немесе кеңістіктік образдар анология емес яғни құрылымдық ықпалдық деңгейлерін анықтауға бағытталады. Эмпирикалық зерттеудің мәліметтері іс нәтижесін талдауда өңделеді. Экспериментатор теоретиктер тәрізді кестемен, графиктермен, формулалармен жұмыс істейді. Бірақ, өзара әсер көбінесе “жоспардың сыртқы әсерімен” – схемалар салумен, жасаумен компютердің көмегімен есептелініп шығарылады.