Экспериментальная психология

     Теориялық зерттеуде “ойлау эксперименті”- зерттеудің идеяландырған объектісі (нақты  ақыл- ой бейнесі) әр түрлі жағдайлар  ұсынады және логикалық тұрғыда  талдануы мүмкін.

     Модельдеу әдісі теоретикалық әдістермен ерекшеленіп  отырады. Жалпылау обстрактыланған  білім эмпирикалық зерттеу, модельдік  зерттеу барысында анологиялық  әдістер пайдаланылып ақыл- ой тұжырымы “бөлшектен бөлшекке” экспериментатор  индукция әдісінің көмегімен жұмыс  істейді.

     Психология  ғылымының зерттеу  әдістері. Кез- келген ғылымның негізгі факторларды зерттеуден тұрады.

Факторларды тауып, анықтауға көмектесетін тәсілдерді ғылыми әдістер деп атайды.

     Әр  ғылымның әдісі оның өзі зерттейтін пәніне, нені зерттейтініне байланысты. Зерттеу әдістері қандай да бір әдіснамалық  талаптарға сай болады, мұндай ғылыми – психологиялық зертеулерге  қойылатын талаптар келесідей:

1. құбылыстардың  сыртқы көрінісі мен олардың  ішкі табиғаты арасындағы толық  сәйкестікті таба білу.

2. психикалық  құбылыстарды зерттеуде психо-  физиологиялық принципті негізге  алу шарт. Бірақ физиологиялық  (биологиялық) білімдер мен факторларды  көмекші құрал ретінде пайдалану  қажет;

3. психологиялық  зерттеулердің , негізінен , адам  әрекетінің әлеуметтік – тарихи  талдау нәтижесіне арқа сүйеуі;

4. психолгиялық  заңдылықтарды адам психикасын, іс-әркеті және оларды қозғаушы  күштердің үзіксіз дамуы процесінде  нақтылау;

     Психология  ғылымының әдісі негізгі және қосымша әдістер болып бөлінеді. Негізгі әдістерге : байқау және эксперимент  жатады.

Байқау әдісі  деп- таңдамалы және жоспарлы түрде  адамның психикалық әркеттерін үйреншікті жағдайларда зерттеп және психикалық әркеттердің ағымына ешбір өзгерістер енгізбей сипаттауды айтамыз.

     Бұл әдіс бойынша , зерттеуші адам, зерттелушінің  әркеттерін сырттай бақылап жазып  отырады. Оны жүргізу шарты:

     Жоспарлап алу, мақсат қою, жүйелі түрде жүргізіліп отыруы тиіс кездейсоқ болмай, байқауды қалай жүргізу керектігін алдын  ала белгілеп алу және оған қортынды беру.

Байқау жаппай және ішінара болып бөлінеді.

     Эксперимент – деп баланың психикасының даму заңдылықтарын бірнеше рет өзгерттіп, құбылтып, кейде жасанды жағдайда зерттейді.

      Эксперимент әдісі арқылы кейбір жеке психикалық функцияларды даралап және дәл зерттеуге  болады.

     Эксперимент түрлері екіге бөлінеді:  Табиғи эксперимент және Лабораториялық .

     Табиғи  эксперимент күнделікті дағдылы  жағдайда балалардың арасында ойын, сабақ, оқу, еңбек әрекеті кезінде жүргізіледі. Табиғи экспериенттің 1910 жылы орыс педагогі А.Ф.Лазурский (1874-1917ж) негізін қалады

     Лабораториялық  - арнайы лабораторияларда жүргізіледі.

      19 ғ. ортасынан бастап, жеке психикалық  процестері зерттеу үшін тәжірбие  кең түрде қолданыла бастады.  Неміс ғалымы В.Вунд 1832-1920 психологияны  тәжірбиелік жолмен зерттеудің  негізін салды.,1879 ж тұнғыш рет   лаборатория ашылды.

     20 ғ. басында осындай лабораториялардың  бірін ашқан орыс психологы  Г.И.Черепанов 1862-1936 ж. Сонымен  , психология ғылымының лабораториялары   Мәскеу, Киев, Тибилиси қалаларында  болды.

   Қосымша әдістер : әңгімелесу, анкета,тест,әлеуметтік өлшем әдісі, іс-әрекет нәтижесін талдау.

     Қазіргі заман ғылыми психологиясында  әдістердің келесі 4 тобын қолдануда:

     Ұйымдастыру әдістері – салыстыру әрқандай топты , жасы, қызметі т.б. бойынша салыстыра  зерттеу, комплекстік- зерттеуге әр түрлі ғылымдар өкілдері қатысып  бір объектіні жан –жақты әр құралдармен  зерттеу, лангитюд-  бір адамды не адамдар тобын ұзақ уақыт аралығында қайтала зерттеу.

     Эмпирикалық әдістер – бақылаумен өзіңдік  бақылау, эксперимент (лабораториялық, табиғи, қалыптастырушы),  психодиагностикалық  әдістер : психологиялық болжау, тест, анкета, сұрақ беру, социометрия, интервью, әңгімелесу, шығармашылдық іс-әркет  өнімдерін талдау әдістері, өмірбаян.

     Деректерді  өңдеу әдістері: сандық ( статистикалық) және сапалық (алынған материалды топқа  жіктеу ) талдау әдістері.

     Реттеу  түзету әдістері : аутотрениг, топ тренигі, психотерепиялық ықпал ету әдісі, оқу –үйрету әдісі.

   Өмір  жолын танып білудің  өмірбаяндық әдістері

     Психологиядағы  өмірбаян әдістері жеке тұлғалық өмір жолын зерттеудің әр түрлі тәсілдерін танытады. Жеке тұлғаның дәл өмір жолында  оның мінез- құлқын болжау үшін қажетті  әлеуметтік психологиялық қасиеттердің бар құрамасы жинақты түрде айқындалады. А.А Анастази жеке тұлғаның мінез- құлқын тест өткізу арқылы алдын ала болжаудан  гөрі оның туғаннан бастап отыз жасқа  дейін өмірінің барлық жағдайларымен  сақ түйек жақтары жазылған, яғни өмірінің кенңістілік сұрыпталуы бар, екжей тегжей өмірбаянына суйене отырып дәлірек болжауға болады деп  жазады. Ғылыми психологияда өмірбаяндық  әдіс 20ғ басында қолдана бастады.

     Б.Г  Ананьевтің зерттеуінде кірістіретін өмір жолын өмірбаяндық зерттеу  бағдарламасы жете зерттелген. Зерттеу  бірнеше кезеңнен тұрады. Өмірдің  сыртқы объективті факторларын ресми  құжаттар негізінде танып білу. Өмірбаяндық  сұрақтардың көбі жеткілікті түрде  объективті және олай дәлелденіп фактілерге қатысты болса, зерттелініп отырған  жеке тұлға туралы мәліметтерден  құралады. Оларға мына мәліметтер енгізілуі  мүмкін:

     Білім ерекшелігімен іс тәжірибесі.

     Қоғамдық  институттарда мүшелік және қоғамдық белсенділік көрінісі.

     Даму  ортасы.

     Отбасы  жағдайы.

     Құштарлығы  мен сүйікті кәсібі.

     Материалдық әл ауқаты.

     Қызмет  бабаында көтерілуі.

     Бастан  кешкен сырқаттары.

     Кейбір  өмірбаяндық сауалдар .

     Қазіргі уақытқа, келешекке, өзіне және айналасындағыларға сұрақ қатынастарды өзіне енгізген және психометриялық при нциптер  бойынша құрылған.

     Субъектінің түсінігіндегі негұрлым маңызды, өмірлік  оқиғаларды айқындаумен және ренжу, қарым- қатынастарды суреттейтін өзекті талдаумекн келешекте болады деген  оқиғаларды ауызша және жазбаша баяндауды  көздейді. Өмірбаянға нұсқау болжаудын  мақсатына сай құрастырылады. Бірақ, зерттелуші үшін мәнділігі едәуір көрнекті болады.

• Жеке тұлғалық байланыс.
• Ортадағы оқиғалар.
• Мінез- құлықтағы оқиғалар.
• Әсерлік оқиғалар.
• Бұл оқиғалардың саны зерттеудің өзі анықтайды.

     Олар  жазба және ауызша баяндауда немесе практикалық түрде берілуі мүмкін. Осылайша П Ржичан ұсынған автопортрет  әдісін қолдануы мүмкін. Өткен және қалған өмірді көрсететін кескіндерде  болып өткен немесе үмітпен әрі  қауіптеніп күткен неғұрлым маңызды  оқиғалар белгіленуі мүмкін. Зерттеуші  сқнымен қоса өмірге қанағаттылықтың  шартын жалғандығын белгілей алады.Е.А.Головаха мен А.АКроник жеке тұлғаның психологиялық  кезімен,өмір жолының субьективті  көріністерінзеттелетін әдіс ретінде  себепті метрия әдісін жасап шығарды.Зерттеу  маңызды оқиғалардың олардың  уақытының оқиға аралық қатынастарды себепті талдаудың мақсатты түрде  талдаудың оқиғаның тиістілігінің  өрісін белгілеудің оқиғаның сезімдік тартымдылығын бағаның олардың  өткені мен болашағына деген алыстаудың өзі үшін және өзгелер үшін маңыздылықтың  жеке ортасын уақытша бір шектен шығармаушылықтың тізбегі анықталған интервю түрінде жүргізіледі.Интервю  нәтижесі каузограмма болжауды биограф  компютерлік бағдардың көмегімен  өткізуге болады.Себептермен құндылық бағдарларды жете зерттеуге арналған.Зерттеудің болашаққа деген тікелей және ұзақ мерзімді жоспарына, олардың нақтылығына, оларға көңіл бөлуге шамаланған оқиғалармен  қатынасқа қатынасы бар. Логинова өмірбаянды жете зерттеудің адамның өмір жолының  субъективті көрінісін айқындайтын  бірақ мұнымен объективті көрсеткіштің іс әрекетінің жемісі мен айналадағы адамдардың айғақтығы қажеттігін дұрыс  көрсететін талдаулар әдістемесін  ұсынады. Өмірбаяндық әдістің әдістемелік  жабдықтау жұмысынан стандартталған сауалнама мен талдау әдісін жасаудан басқа адамдардың өмір жолын белгілі бір әлеументтік мәндегі проблеманы теориялық тұрғыдан ұғыну жеке тұлғаның дамуының өмірлік сценарий бағдарламасын қайта құру негіздерін өмірлік стратегия мен типтерін айқындау керек. Өмірлік оқиғалар тек объективті мағынада ғана емес, оны кірістірмей өмірбаянның мәліметтерін талдап беріу қиын болатын субъективті даралық мағынаға да ие. Бұл байланыста маңызды болып көрінетін біздің елімізде осы уақытқа дейін тек клиникада қолданып келген түсініксіз танып білудің психоболжау тәсілдерін пайдалану. Аталған психологиялық болжау әдістері адамның психологиялық портретінің нобайын жасау үшін мәлімет алуға мүмкіндік береді. Бұл көрсеткішті адамның өмір жолының тарихымен әлеуметтік өмір жағдайын талдауға сүйене отырып психологтар түсінікті және жүйелеуі керек. Қазіргі психологиялық каузистика психологиялық түсіндіру мен талдау үшін көбінесе әдеттегі оқиғаларды суреттеу ерекше болып табылады. Жеке тұлғаның құрамы тік және жарыспалы байланыстың талдануы өте маңызды. Адам танудың құрама тәсілдерінің негізін зерттеуде Б.Г Ананьев нақ осы туралы жазған Осыған байланысты психологиялық болжау тәжірибеде В.А Ганзельдің жүйелік тәжірибесінің негізін іске асыру маңызды. Психологиялық ғылымда адамгершілікке бағыты, жаңа принциптерін зерттеп шығару. Адамның өзін- өзі және өзара түсінісе білу қабілетінің дамуы мен зерттелуінің  болжау объектімен болжау субъектіге айналу басты мақсат болуы тиіс. Сондықтан бұл рольдік клиникалық әңгімелесу әдісі атқарады. Бұл жағдайда адамгершілік психологиялық дәстүрлері пситхо болжауға арналған психологиялық кеңес беру принциптерін құрастыру өте маңызды.