ҚР-дағы шағын және орта бизнестің даму тенденциялары

      Крисиек бойынша дағдарыстың процестің сатыларын дағдарыстан өту потенциалының, мүмкіндігі және оны ертерек анықтау тұрғысынан сипаттайды. Ол бойынша дағдарыстық процестің сатыларын келесідей түрде сипаттауға болады:

1. потенциялды дағдарыс. Мұндай дағдарыс - тізбекті процес секілді өзін мүмкінді, потенциялды фазада тауып, ол кәсіпорынның нақты дағдарысы ретінде айқындалмайды. Дағдарыстың айқын сипаттарының жоқтығынан кәсіпорының мұндай жағдайы квазинормалды деп сипатталады, яғни әдетте кәсіпорын басталғанын көрсететін уақытынан сипатталады.
2. латехтті көрінбейтін дағдарыс. Дағдарыстық бұл фазасы енді басталып келе жатқан дағдарыстың асқынуы бойынша ықтималдықтың үлкен шамасымен  сипатталады. Мұндай дағдарыс сатысында кәсіпорын оны стандартты инструменттер көмегімен ықпал етуі қолдану арқылы дағдарыстың осы сатысына белсенді әсер ету алдын-ала айқындау шараларын жүзеге асыру көмегімен болады. Жалпы дағдарыстың осы кезеңінде оны жоюдың потенциясы толығымен пайдаланбайды. Бұл әсерде ең негізгісі ертерек айқындау жүйесіне сүйену керек.
3. өткір өтуге болатын дағдарыс. Бұл сатыда кәсіпорын дағдарыстың негативті әсер етулерін сезе бастайды. Сонымен бірге бұл сатыда кәсіпорынға бағытталған деструктивті ықпал етудің интенсивтілігі күшееді. Ол болса уақыттың тапшылығына, қысымына, тезділігіне шешім қабылдаудың тезділігіне алып келеді. Дағдарыстың бұл кезеңінде одан әрі проблемалары (дағдарыстан өту факторлары) шешудің әрекет етуші жолдарын табуға талаптар уақыттың тығыздығына байланысты жоғарлайды. Сондай-ақ, бұл кезең барлық үлкен күштерді жұмылдыру арқылы дағдарыстан шығу бойынша шаралар мен қолда бар резервтердің таусылуымен сипатталады. Бұл жағдайда жалпы өткір дағдарыстан шығудың  мүмкіндігі жоғары болады. Тағы да дағдарыстан өтуге талаптар шегіне дейін жоғарлап, аз уақыт аралығында ситуацияны жақсарту үшін  шаралар өзінің нақты қабілеттілігі мен әрекеттілігін көрсету қажет.
4. өткір өтуге болмайтын дағдарыс. Егер дағдарыс локализациялау жүзеге аспаса, онда кәсіпорын жоюмен аяқталатын дағдарыстың процестің соңғы сатысына көшеді. Бұл сатыда дағдарыстан өту үшін кәсіпорынға қойылатын талаптар оның потенциялынан әлдеқайда жоғары болады.  Бұл жағдайда кәсіпорынның дағдарыстан шығуы  мүмкін емес болады. Өйткені осы кезеңде нақты әрекеттер болмайды немесе олар потенциалдың төмендігіне байланысты тиімсіз болады және уақыттың күшті қысымымен кәсіпорынға қарсы де структивті ықпал етілердің интенсивтілігі күшееді.

   Дағдарыстық жайттардың жіктемесі. Батыс экономистері дағдарыстық жәйттің дамуының 3 сатысын бөледі. Бірінші саты тауарлық материалдық қорлардың сату көлемінің тұрақты не төмен өсу қарқындары кезеңіндегі көбеюінен, несиелік рыноктың айналмалығы тездетілгенінен, жабдықтау мен өнім сапасымен байланысты туындаған проблемаларынан көрінетін жекелеген жағдайлармен сипатталады.

      Аралық  саты болса (тараулыматериалдық  қорларды қысқарту арқылы ақша ресурстарын үнемдеу салдарынан) материалдың тапшылығымен, жабдықтаушылардың несиеге сатулардың тоқталуымен және қолма-қол қаражаттармен есеп айырысу талаптарымен, жалақыны уақтылы төмендеуімен ерекшелінеді.

    Дағдарыстың соңғы кезеңдерінде компания хаостық  жағдайға душар болады.осы кезең өндірістік графиктер орындалмайды, өте жиі өнімнің төмен сапасына байланысты олар қайтарылып береді, өндіріс жиі материалдардыңқ жетіспеушілігіне байланысты тоқтап қалады, дебиторлық берешекті жинаудың  көп уақыт алуымен сипатталады. Сондай-ақ бұл кезде жабдықтаушылар мен мердігерлер қолма-қол қаражат беруді талап етеді және несие берушілер де заемның шарттарын өзгертуді талап етеді. Нәтижесінде, компанияда меншікті айналмалы қаражаттардың жетіспеушілігі байқалады.

    Осыдан  келесі қорытынды жасауға болады: критерийлерге сүйену арқылы біз қазақстандық ауыл шаруашылығында шағын және орта бизнес субъектілері болып табылатын шаруа қожалықтарының жағдайын осы соңғы сатыға жатқызамыз.

       Сонымен біз дағдарыстық жайт түсінігін кеңейтуді және дағдарыс пен банкроттық (қабілетсіздік) түсініктерін ажыратуды ұсынамыз. Төменде берілген тұжырымдама маневр жасаудың үлкен бостандығы мен заңнамалық антидағдарыстық реттеу процесімен асырылатын шаралармен салыстырғанда дағдарысқа қарсы процедуралардың кен таңдауын беретін – кәсіпорын толығымен меншік иегері мен тартылған мекемелердің бақылауында болу жағдайындағы негативті тенденцияларға сәйкесінше бейімделу мақсатымен дағдарыстық жайтты ертеректе идентификациялауды көздейді. Дағдарыстық жайтты – кәсіпорын иелерінен ақша қаражаттарының басқа жаққа кетуіне себепші болатын активтерді және кешелік берешекті тиімсіз басқару реттінде сипаттауға болады. Осыған орай біз дағдарыстық жайттың келесі жіктемесін ұсынамыз: 

1. кәсіпорын иелері үшін дағдарыс;
2. несие  берушілер үшін дағдарыс;
3. несие берушілердің  мудделеріне сәйкес заңнамалық реттеу.

    «Кәсіпорын  иелері үшін дағдарыс» - несие берушілермен есеп айырысу кезінде көрінетің  кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайының нашарлауымен сипатталады. Оны анықтау критерийі ретіңде бізбен меншік иелері құқықтарының дискриминациялануы тандалған, яғни меншікті капиталға инвестицияланған ресурстар бойынша жоғалтулар. Ал салыстыру базасы реттінде тәуекелдері теңдес альтернативті инвестицияларды алуға болады. Сөйтіп, кәсіпорын иелерінің зардаптарын анықтау үшін меншікті капиталдың негізделген ағымдық нарықтық құнын тәуекелі теңдес инвестициялық жұмсалымы ретінде жарғылық қорға кеткен капиталды қолдану кезіндегі жарғылық капиталға бастапқы жұмсалымның ағындық құнымен салыстыру керек.

      Егер альтернативті инвестициялық жұмсалымның құны меншікті капиталдық ағымдық нарықтық құнынан көп болса, онда кәсіпорынның иегері үшін жоғалтулардың бар екені және дағдарыстық жайыттын бірінші сатысы басталғаны туралы айтуға болады. Сондықтан  қарстырылып отырған дағдарыстын сатысын иденфикациялау  үшін  бастапқы альтернативті  капитал жұмсалымының  кәсіпорын  иесінің  табысының  екі  құраушысы – кәсіпорын иесі үлесінің  құны  мен үлестік  табысымен  салыстыру  қажет.

    «Несие  берушілер  үшін дағдарыс»  сатысы несие  берушілердің  талаптарын уақытылы  және бөліктерімен  қанағаттандырылуымен  ерекшеленеді. Дегенмен  бұл  жағдайда  шаруашылық  субъект  меншік  иелері  мен  жалдамалы  менеджмент  көмегімен  басқарылатын  дербес кәсіпорын  болады.  Анықталған  несие  берушілер  үшін  дағдарысты  идентификациялау  үшін  белгілілерді  белгілі  бір сандық  көрсеткіштерде бейнелеу қиын  болып  табылады.

    Жалпы осыған  орай  несие  берушілер  үшін  дағдарысты  идентификациялау үшін  біздің пікіріміз  бойынша  қарыз  алушының  міндеттемелерін  қазір  орындау үшін  меншікті  айналмалы қаражаттардың  жетіспеушілігі  кезіндегі «банкроттық  туралы» ҚР – нң  заңына  сәйкес  150 минималды  есептік  көрсеткіштен  төмен  емес  кешіктірілген  міндеттемелер  сапасын бар  екенін  көрсетік  бейнелейтін критерий ретінде  қолдануға  болады.

    «Заңнамалық  реттеу»  сатысында кәсіпорынның иелері  тарапынан  дағдарысқа  ықпал  ету шаралары несие берушілердің  мүдделерін  қорғау  үшін  заңнамалық  тұрғыда  шектеуге ұшырайды.  Оның  басы  банкрот  туралы арызды арбитраждық сотпен  қабылдауы арқылы  анықталады. Осы  кезден бастап, коммерциялық құпия  болып  келген  ақпарат  банкроттық  жөніндегі іске  қатысушылар  үшін  ашылып  беріледі. Берілген сатыда  кәсіпорын  толық  дербес  шаруашылық  субъект  бола  алмайды.  Себебі, оның қызметі  арбитраждық сотпен,  несие  берушілердің жиналысымен  және арбитражды басқарушылармен  бақыланады.

    Дағдарысқа  қарсы басқарудың әдістері мен инструментарилері. Батыс экономистері дағдарысқа қарсы басқаруды аман қалу басты мақсат болу кезіндегі кәсіпорынның өмір сүруіне қатер төндіретін жағдайдан өту үшін  қажетті қызмет ретінде анықтайды. Бұл қызмет кәсіпорынның өмір сүруіне қауіп төндіретін жайттардан өтуден интенсивтілігін жоғарлатумен сипатталады. Хаберланд  бойынша бұл  антидағдарыстық  басқару бойынша қызметті жүзеге асыру кезінде кәсіпорын менеджменті қатаң және тез шешуші  шараларды жүргізумен байланыста қысқа мерзімді  проблемаларды шешу үшін барлық назарын аударады. Кейбір ғалымдар дағдарыстардың  оңды сипаттамаларын көрсету арқылы дағдарысқа қарсы менеджментті – келе  жатқан  дағдарысқа алдын-ала анықтап,  жаңа даму курсын әзірлеуге  мүмкіндік беретін  инструменттерді  жасау болып  табылады.

    Сондай-ақ, дағдарысқа қарсы менеджмент түсінігі уақыттық  сипаттамаларға  ие  болады. Біріншіден, мұндай анықтау дағдарыстық   процестен өту, оны әлсіретуге алып келетін дағдарыс кезіндегі шараларды  әзірлеу мен жүргізудің барлық міндеттерінен тұрады. Коппаның пікірі бойынша бұл антидағдарыстық басқарудың мағынасы. Екіншіден, бұл  түсінік кең мағыналы болу үшін оған дағдарысқа профилактика мен терапия жасауды қосу керек. /8/.

    Өтімділік, табыс немесе айналым сияқты айнымалы базистік көрсеткіштерді  сақтауды  қамтамасыз  етуге  тікелей  ықпал  ету  салдарынан «Реактивті дағдарысқа қарсы менеджменттің» жекелеген құрамдас бөліктерін  нақты мақсаттылығын сипатталады, мәселен өтімділік пен табыстылықтың белгілі бір деңгейіне жету. Бұл мақсаттылық және сонымен қатар уақыттың жетіспеушілігі дағдарысқа қарсы салмақталынған тұжырымнаманы  әзірлеуді, сондай-ақ бұрынғы мақсаты мен нормалды қайта қарауды  қиындатады. «Реактивті дағдарысқа қарсы менеджментті» жағдайда  қалпына  келтіруге  бағытталған  жоспарлау  мен  критерийлердің көп емес санына  негізделген  шараларды енгізу  ретінде  «Антиципативті  дағдарысқа  қарсы  менеджмент» нақты  шараларды  әзірлеу  міндетіне  қарағанда  тек  қана  төмен деңгейде қалыптастырылатын жалпы мақсаттарды әзірлеумен  байланысты шараларға бағытталады. Антицепативті қатынас кәсіпорынның  барлық  облыстарын  қамтитын  менеджменттің  ұзақ  мерзімді  міндеттері  ретінде  түсіндіріледі. /10/

    Ал  «Дағдарыстан өту тұжырымдамасы  » түсінігінің мағынасы  келесіні  білдіреді: нәтижесі жоспарланған және содан соң дағдарыстан өтіп кетуі  бойынша  жүзеге  асырылған шаралары  болып  табылатын  барлық әзірлеу  мен  басқару  процестерінің  жүйелі  көрінісі. Оны  екі  категорияға  бөлуге болады:

1. Реактивті;
2. Антицепативті.

    Дағдарыстын өту бойынша тұжырымдаманы әзірлеуге  дейінгі ең басында жауапты тұлғалар (кәсіпорын иелері, жоғары басшылық, мемлекеттік  органдар)  дағдарысқа  өздерінің қатынастарын анықтау  керек. Бұл өте маңызды болып табылады. Себебі бұл дағдарысқа қарсы  шаралардың бүкіл барысына өзінің ізін қалдырады. Дағдарысты  қабылдаудың  екі  тұжырымдамасы  болады. /11/:

1. сақтауға бағдарлама бағытталған – дағдарысқа қатынас. Бұл  жерде дағдарысқа қатыстырылған индивидуалдармен ұжым үшін дербестікті және мәнділікті жоғалтуда білдіретін кедергілер мен қауіп-қатерлер ретінде  түсіндіріледі. Нәтижесінде жауапты тұлғалардың дағдарыста негативті  мағынада қабылдауына байланысты дағдарысқа дейінгі жағдайды қалпына  келтіру  бойынша  шаралар  сапалы  немесе  саналы немесе  саналы емес  тұрғыда  әзірленеді.
2. жаңағы бағдарлама – дағдарысқа қатынас. Бұл  жағдайда  дағдарыс  кәсіпорынды дамытудың эволюциялық процестерді қайта құру, жаңартудың қажеттілігіне нұсқау ретінде қарастырылады. Бұл жерде дағдарыс белгілі бір иррационалдықтан және дұрыс емес бекітілген мақсаттар мен ережелерді  босатуды  енгізеді. Нәтижесінде дағдарыста тудырған жағдайды өзгертуге  талаптардың барлығы позитивті шаралар ретінде қарастырылады. Бұл кезде  негізгі дағдарыс пен шаралар алынбай,  олардың орнына жаңа қатынастар негізінде  меншікті құрылымды  өзгерту алынады.

    Дағдарыстық жайтта кәсіпорынның тек оның төлем қабілеттігі  еместігімен  ғана  емес,  сондай-ақ  меншік  иелерімен  несие  берушілердің құқықтарын  шектеумен сипатталады. /12/:

1. Меншікті капиталға инвестициялық жұмысалымын, тиімділігін анықтау кезінде инвестициялық ресурстарды альтернативті қолданудың мүмкіндіктерін ескеру  қажет;
2. Реструктуризацияларының тұжырымдамаларын таңдауда олардың тәуекелділігі  мен  қаржылық  тұрғыда  іске  асырушылығын ескеру  қажет.

    Нарықтық  экономика жағдайында жалпы жүйелер  үшін және жекелеген  кәсіпкерлер  үшін дағдарыстық жағдайы туындайды. Әдетте жауап ретінде  жүйе алдымен  тәжірибелік апробациядан өткен  және содан кейін теориялық  тұрғыда  негізделген сәйкес механизмдерді шығарады. Осындай  механизмдердің  біреуіне корпоративтік  реструктуризациялау жатқызылады. Жалпылықпен  қабылданған теорияға  сәйкес  оған өндірістердегі,  капитал құрылымындағы немесе кәсіпорыннан күнделікті іскерлік циклінің құрамдас  бөлігі болмайтынын меншіктегі кез-келген өзгерістер жатқызылады. Реструктуризациялау бойынша қызметті екіге бөлуге болады. Стратегиялық реструктуризациялау кәсіпорын иелері үшін меншікті капитал құнының жоғарлауына, әрекет етуші фирма ретінде оны қолдаумен байланысты міндеттер мен кооперативтік меншікті сақтап қалуға бағытталады. Дағдарыстық жағдайдағы кәсіпорынды реструктуризациялау төлем қабілетсіз және банкрот фирмаларды әрекет етуші немесе қызметтерін  асырушы кәсіпорындар жағдайына қайтару мақсатымен қайтадан ұйымдастыруға (реорганизация) бағытталған шешімдерге  шоғырландырылады. Қазақстанда  қалыптасқан  жағдайға  орай басты  назар  біздің пікіріміз бойынша дағдарыстық жағдайда кәсіпорындарды реструктуризациялау техникасына, қағидаларына, мақсаттарына  аударылып  шоғырлану қажет. /13/