Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі қағидалары

Өзгермелі капиталдың бір  шама тез азаюы, көбінесе өндрістегі ғылыми-техникалық революцияға байланысты болды. Бұл еңбекке деген сұранымның абсолют азаюын да туғызады. Оның үстіне жұмыс күні неғұрлым ұзақ және жұмыстың қауырттылығы неғұрлым күшті болса, қолда бар өндіріс құрал-жабдығын жұмысқа қосуға қажетті жалдама еңбек адамы соғұрлым аз керек болады. Жұмысшылардың жаппай жұмыстан шығарылуы өндірісте қалған жұмысшыларды капиталистер қойған қанау шарттарына амалсыздан көнуіне мәжбүр етеді. Мұның бәрі жұмысшы табының тұрмыс дәрежесін бұрынғыдан нашартылады. «Артық» еңбекші халық капитализм қоранудың жемісі, осы қорланудың құралына, тіптен капитализмнің дамуы мен өмір сүруінің шартына айналады. Жаппай жұмыссыздық болуы әрбір жұмыс істейтін жұмысшыға жұмыссыздардың қатарына шығып қалу қорқынышын туғызызады. Капитализм бұл қорқынышты пайдаланады, жұмыссыздық неғұрлым көп болса, капитал жұмысшыларға соғұрлым күшті қысым жасайды. Капитализм қоғамда жұмыссыздықтың екі нақты мәні бар. Капиталистер үшін ол – арзан, көбінесе құқықсыз жұмыс күшінің қоры, бүкіл жұмысшы табын  қанауды күшейтудің құралы, капитализм экономиканың дамуы мен өмір сүруінің   қажетті шарты. Еңбекшілер үшін  жұмыссыздық – тек материалдық, моральдық жағынан зардап шегу, қорлық көру, жасына жетпей қартаю. Формасы жағынан жұмыссыздық күнделікті, жасырын, тоқыраулы жұмыссыздық болы бөлінеді. Жұмыссыздардың дәл есебін шығару қиын. Буржуазиялық саяси экономия мен статистикада қолданылып жүрген жұмыссыздықтың формаларын анықтау методологиясы, сондай-ақ «артық» адамдарды есепке алу әдісі жұмыссыздықтың дәл мөлшерін әдейі азайтып көрсетеді. Буржуазияшыл экономитсер жұмысшылардың жұмыссыз жүрген мерзіміне қарай «толық» және «ішінара» жұмыссыздық деп ажыратылады. Мыс., АҚШ-та бір апта немесе онан көп уақыт жұмыс істемеген адамды толық жұмыссыз деп санайды, ал бір аптаның ішінде бір сағат та жұмыс істеген болса жұмыссыз деп санамайды. [3]

Жұмыссыздық – капиталистік экономиканың ажырамас серігі. Экономика  жағынан дамыған капиталистік елдердің бәрін де «артық» еңбек ресурстарының кетеді.

Жұмыссыздық түрлері. көлемі қарастырылып отырған кезеңде не бір дәрежеде сақталып, не кейбір жылдары тіпті көбейтіп

 Қазақстан Республикасының  еңбек нарығын зерттеу барысында  төрт бірдей негізгі өзгешелікті  байқаймыз: 

• Жұмыссыздық деңгейі  әр алуан топқа қатысты және олардың  жасына, тіршілік-тәжірибесіне қарай  анықталынады.

• Еңбек нарығында тауар  айналымы жоғары болады. Жұмыспен қамтамасыз етілгендер де, жұмыссыздар да молынан ұшырасады.

• Тауар айналымның қажетті  бөлігі циклды: жұмыстан босату және жұмысынан  айыру, әсіресе құлдырау кезеңдерінде жоғары деңгейде болады, ал жаңа даму кезеңінде  өз еркімен жұмыстан босану жоғарылайды.

• Белгілі бір айда жұмыссыз қалған ер адам аз уақыт қана (уақытша) жұмыссыз қалады.[4]

Жұмысшы жұмыссыз қалған кездегі уақыттың орташа саны, әрбір  кезеңін – жұмыссыздық жиілігі деп атаймыз. Жұмыссыздық жиілігінің екі негізгі факторы бар. Біріншісі – экономикадағы фирма арқылы жұмыс сұранымның сан түрлі  болуы. Тіпті жиынтық сұраным тұрақты болған жағдайда да кейбір фирмалар ұлғаяды да, енді бірі қысқарады. Осылайша қысқартылған фирмалар өз жұмысшыларынан айырылып, ал ұлғая бастағандары жұмысшыларды көбірек жалдайтын болады. Сұраным көп болуына орай жұмыссыздық деңгейі де жоғарылайды. Бұдан ары қарай жиынтық сұранымдағы өзгерістің өзі жұмыс сұранымдағы өзгеріске әсерін тигізеді.

Келесі фактор еңбеккердің  жұмыс күшіне ену деңгейі, жұмыс  күшінің арту деңгейі жеделдеген сайын жұмыссыздықтың натуралды  деңгейі жоғарылайды.

         Енді жұмыспен толық  қамтылғанда пайда болған жұмыссыздықты  – құрылымдық жұмыссыздық деп атаймыз. Құрылымдық жұмыссыздық – жұмыссыздық еңбек нарығын құрылымның нәтижесі. Құрылымдық жұмыссыздық деңгейі натуралды жұмыссыздық деңгейімен бара-бар.

Ал циклдық жұмыссыздық – құрылымдық жұмыссыздықтан жоғары. Ол өнім жұмысын толық қамтылу деңгейінен төмен болған тұста пайда болады.

Ымыраға келмеушілік  – еңбек нарығының әрдайым  өзгерістерге болуынан туынадатын жайт. Кейбір адамдар зейнет демалысына шығады. Ал енді біреулері жұмыс істеуді жалғастыра бареді. Бір фирма жұмысшы жалдаса,  енді бірі оны жұмыстан босатып жатады.  

Фрикциондық жұмыссыздық  дегеніміз - жұмысшының жаңа жұмыс іздеуі мен сол аралықтағы жұмыссыздық. Жұмыс күшін немесе экономикадағы  жалпы еңбек ресурстарының жұмыс  істейтіндердің тұтас санымен қатынасы жұмыссыздық коэффиценті құрайды. Кейбір кезде барлық жұмысқа қабілетті халық бос болмауы табиғи құбылыс. Оған объективті себептер бар: біріншіден, адамдардың бір орнынан екінші орынға көшіп отыруы, бір қызмет орнынан екіншіге ауысуы, тиімді жұмыс іздеуі және оны күтуі және т.б. Осы себептен жұмысы жоқ адамдар фрикциондық жұмыссыздықты құрайды.

       Фрикциондық жұмыссыздық – бұл жұмыс күшінің объективті қажетті қозғалысымен байланысты жұмыссыздық.Екіншіден, өндірістегі  технологиялық өзгерістер жұмысшы  күшінің сұранысына құрылымдық өзгерісін  көрсетеді.

       Адам өзіне қолайлы  жұмыс орнын іздеу үшін жұмыстан босанады. Мұндай жұмыссыздықты ізденіс  үстіндегі жұмыссыздыққа жатқызамыз. Жұмыстың бәрі бірдей болған жағдайда, жұмыссыз адам бірінші ұсынылған жұмысқа орналасады. Егер жұмыссыздық бойынша төленетін жәрдемақы жоғары болса, онда сол адамға жұмыс орнын одан ары қарастыра берген қолайлы.

Жұмыстан босатылған жұмысшы өзінің бастапқы жұмысына қайта оралып, басқа жұмыс іздемейді. Себебі: жұмысшы сол фирманың қыр-сырын түгел біледі: сол жерден еңбек стажын жинайды. Мұндай адам, әрине, басқа жұмыс іздемейді.[5]

1.2Жұмыспен қамтудың негізгі қағидалары   

Қазіргі қоғамдағы жастар ролі, жас буынның  әлеуметтік қызметтері, оның саяси  позициясы мен көзқарасы, білімі мен кәсіби біліктілігі деңгейі, адамгершілігі мен мәдени қажеттіліктері туралы мәселелерді зерттеудің теориялық  және практикалық мәні аса зор. Қоғамдық үрдістегі жастар рөлі, оның қызметінің түрлері, құндылықтары, дүниетанымы, қызығушылығы, қажеттіліктері мен психологиялық  қасиеттері әлеуметтік және геосаяси даму сипаты, қоғамдық қатынастар, тарихи жағдайлар сипатымен шарттасылған.   

Халықтың  осы тобын зерттеудің негізгі  мәселелерінің біріне, біздің ойымызша, жастар еңбегінің пайдаланылуын  бағалау жататын сияқты. Бұл өз негізінде жастардың еңбек ресурстарын, жастардың еңбек нарығын және оның жұмыспен қамтылуы мен   жұмыссыздық, көшіп-қону, табиғи өсу сияқты құрамдас бөліктерін әлеуметтік, экономикалық, демографиялық, саяси және басқа  проблемалар мен факторлар аясында  теориялық және практикалық зерттеу  қажет екенін көрсетеді.  

Жастардың орнын әлеуметтік-экономикалық жүйеде талдау қажеттілігі ең аз дегенде  екі маңызды шартпен негізднледі. Біріншіден, жастар шамамен Қазақстанда  еңбекке жарамды халықтың 25% құрайды; екіншіден, бұл аса маңызды, олар – елдің болашағы, олардың қызметі  оның әрі қарай дамуымен байланысты. Бүгінде жастар көбінесе қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік құрылымын  анықтайды. Сонымен бірге бұл  дүние жүзіндегі еңбек нарығында, әсіресе Қазақстанда қатты осал топтардың бірі болып табылады. Аталған  мәселелердің маңыздылығына қарамастан, оларға ғылыми зерттеулерде, бұқаралық  ақпарат құралдарынды, үкіметтік  құжаттарда аз көңіл бөлінеді.   

18-24 жас аралығындағы жастар, бұл  – студенттер немесе кәсіптік  дайындықты аяқтаған жастар. Олар  еңбек нарығына кіріп жатқан, жеткілікті кәсіптік және әлеуметтік  тәжірибесі жоқ, сонымен қоса  төмен бәсеклестік мүмкіндігі  бар осал топ болып табылады.  

2529жастағы жастар,негізінен, кәсіптік  таңдау жасайды, қандай да бір  өмірлік және кәсіптік тәжірибесі бар топқа жатады. Олар не қажет ететінін біледі, көбінесе өзінің  жанұясы бар және ұсынылатын  жұмысқа үлкен талаптар қояды.   

Еңбек нарығындағы жағдайларда маңызды  көрсеткіш болып жұмыссыздықтың деңгей, сыйымдылығы және еңбек нарығының  конъюнктурасы болып табылады. Алайда мұндай статистика толығымен еңбек  нарығындағы толық жағдайды көрсетпейді. Жастар еңбек биржасында басқа жастағы  адамдармен салыстырғанда сирек  тіркеледі. Нәтижесінде нарықтық қатынастың ерекшеліктерімен байланысты, жасырын  жұмыссыздық, жұмыспен қамтамасыз етудің жаңа құбылыстарының барлығы есепке алынбайды. Өндірістік емес салада жұмыс күшіне сұраныс жылдам өсу үстінде, әсіресе жылдам коммерциаланғандарда. Егер де қазіргі кездегі білікті мамандарды дайындау және оларға деген сұраныс өзгермесе, жақын аралықта біліксіз мамандар халық арасында жұмыссыздықтың ұлғаюын алып келуі мүмкін, ең алдымен жалпы орта мектепті бітірген, әрі қарайғы оқуын жалғастырмаған, мамандығы немесе қажетті біліктілігі жоқ – жастардың арасында. Сондықтан да жалпы білім беруін және жастарды кәсіптік оқытуды ұтымды ұйымдастыру қажет.  

Экономикалық  жүйедегі жастарды жұмыспен қамту мәселесіне сәйкес келетін жүйені қалыптастыру керек .  

Бұл жүйе төмендегідей қалыптасу кажет:

• кәсіпорында, ұйымда және мемлекеттік мекемелерде конкурстық сұрыптау негізінде жастарды жұмыспен қамту және тәжірибелерді ұйымдастыру;
• жастар үшін жұмыс орындарын үлестіру мақсатымен аудандық арнайы бюджеттік қорлар жасау;
• білім беру мекемелерінің түлектерін жұмыспен қамтамасыз ететін жұмыс берушілердің ынталандыру жүйесін жетілдіру;
• жастармен мамандыққа бағытталған ескертпелі жұмыс жүргізу;
• жастар жұмыссыздығын алдын-ала ескерту жөнінде іс-шараларда қалыптастыру және жүзеге асыру;
• жастарды баспа және электронды ауқымда ақпарат құралдары арқылы ақпараттандыру, еңбек нарығы және жастарды қолдану шаралары туралы анықтамалық және ақпараттық-әдістемелік әдебиеттерді баспаға шығару;
• жас кәсіпкерлікті және жастар кәсіпкерлігін құру тәжірибесін дамыту, жастардың бизнес-жоспарларын кеңеспен және эксперттермен қамтамасыз ету.

  Еңбек ресурстарының тобы ретінде жастарға басты назар аудару, бұл  елдің  маңызды ресурсы екені түсінікті  болған. Бұл Орал, Сібір, Қиыр Шығыс  құрлыстарындағы комсомол отрядтары, тың және тыңайған жерлерді игеру, өнеркәсіпті, экономиканың түрлі салаларын дамытудағы жастар жұмыстарымен расталады.

ҚазақстанРеспубликасының «ҚазақстанРеспубликасындағы  мемлекеттік жастар саясаты жөніндегі» заңына сәйкес жастар - бұл 16 жастан бастап 29 жас аралығындағы Қазақстан Республикасының  азаматтары, шет мемлекеттердің азаматтары және Қазақстан Республикасы аумағында  тұрақты өмір сүріп жатқан азаматтығы жоқ тұлғалар.   

Заңнамада анықталған еңбек ресурстарының  төменгі шекарасы болып 16 жас есептелетіндігін, сондай-ақ осы жасқа қарай жас  адамда бұлшық ет пен сүйек жүйесі қалыптасатындығын және оның белгіленген  жұмысты орындай алатындығын  назарға ала отырып, осы жас  жұмыс істеу кезеңінің заңды  негізделген бастапқы сатысы болып  табылады.   

Соныменқатар,дәл осы жаста жастардың  басым көпшілігі жалпы білім  мектебін аяқтайды және әр түрлі себептерге байланысты ЖОО-ға немесе басқа білім  мекемелеріне түсе алмағандары өзінің төмен біліктілігімен ерекшеленетін  белгілі бір еңбек түрімен  айналыса бастайды.  

Қазақстан Республикасында 1998 жылдан бастап 2001 жыл  аралығында  Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 20 маусымында қабылданған  «Қазақстан Республикасында зейнеткерлікті қамтамасыз ету жөніндегі» заңына сәйкес зейнеткерлік жас өзгертілді. Қазіргі  кезде олар әйелдер үшін 58 жас  және ерлер үшін 63 жас деп қабылданған.   

Қазіргі таңда физиологтар былай деп  тұжырымдайды, яғни отыз жастан асқан  жас адамның денесінің өсуі, бұлшық еттерінің ұлғаюы, басы мен бас  миының көлемінің өсуі өз  жалғасын табады және осы процесс ер адамдарда  әйел адамдарға қарағанда ұзағырақ созылады.   

Жоғарыдағы  барлық айтылғандарды жалпылай отырып, Қазақстан Республикасында жастардың  еңбек ресурстарының жоғарғы  шектері әйелдер үшін 16-32 жасты, ал ерлерде  16-34 жасты құрауы тиіс.   

Бұған сәйкес, заңнамада және тәжірибелік  қызметте жастардың еңбек ресурстарының  жас шектерінің ұлғаюы статистикалық  материалдарды өте объективті түрде  өңдеуге және осы санаттағылар санын  талдауға ғана ықпал етіп қоймай, сонымен  бірге зор ғылыми нәтижелерге  қол жеткізу мүмкіндігіне, жастар өмірінің жағдайлары мен өмір сапасын  жақсартуға, оның кәсіби және шығармашылық әлеуетін дамытуға, сондай-ақ  ұсынылатын жас аралығында өте өнімді қызметті жүзеге асыруға ықпал етеді.

Еңбек нарығындағы мемлекет қызметінің маңызды бағыты болып, жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған  шараларды әзірлеу және жүргізу  табылады.Еңбек нарығын мемлекеттік  реттеу екі бағытта –макроденгейде және микроденгейде жүзеге асуы қажет.

Қазіргі кезде микроденгейде  жұмыспен қамту мәселелері өзекті болып  отыр. Кәсіпорын деңгейіндегі жұмыспен қамту мәселелерін шешіп алмай, еңбек нарығының шиеленісін төмендету  мүмкін емес.

Өңірлік жұмыспен қамту стратегиясы  халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етуге және олардың әл-ауқатын  жақсартуға бағытталған. Халықты жұмыспен қамтамасыз етуді жетілдіру өңірдің  әлеуметтік-экономикалық дамуына тікелей  байланысты.

Сонымен бірге, өңірлік жұмыспен қамту мәселелерін шешуде жергілікті атқарушы органдардың рөлін біршама  арттыру керек, өйткені, осы органдар арқылы өңірлік жұмыспен қамту бағдарламалары жасақталады және ең бастысы, жүзеге асырылады.

Яғни, жергілікті жұмыс күшін  тиімді пайдалану және бекітуді, оның сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыруда еңбек ресурстарының  ұдайы өндірісі мен дамыту жүйесін қалыптастыру жұмыспен қамту саласында маркетингтік басқаруды пайдалануды қарастырады. Жұмыспен қамту саласындағы маркетинг - бұл әлеуметтік тиімділікке қол жеткізу мақсатында жоғары сапалы қызмет көрстеу бойынша мемлекеттік мекеменің қызметі.