Экономикалық жүйе

Автор работы: Пользователь скрыл имя, 30 Сентября 2011 в 21:04, реферат

Краткое описание

Күнделікті экономиклық өмірде адамдар арасындағы қатынастар әрқашан да белгілі экономикалық жүйе ретінде қызмет жасайды.
Экономикалық жүйе - бұл экономикалық процестердің жиынтығы. Ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қогамда жүзеге асады.

Содержание работы

Кіріспе

Негізгі бөлім

1 Экономикалық жүйе

2 Экономикалық жүйенің типтері

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиет

Содержимое работы - 1 файл

эк.жүйе.docx

— 36.81 Кб (Скачать файл)

Жоспары;

Кіріспе

Негізгі бөлім

1 Экономикалық жүйе

2 Экономикалық жүйенің типтері

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиет 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Экономикалық жүйенің типтері мен модульдері. 
  Күнделікті экономиклық өмірде адамдар арасындағы қатынастар әрқашан   да  белгілі экономикалық жүйе ретінде қызмет жасайды. 
Экономикалық жүйе  - бұл экономикалық процестердің жиынтығы. Ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қогамда жүзеге асады.   
Әлемдік экономикалық әдебиеттерде экономикалық жүйені топтаудың кең таралған екі фактор негізінде жүргізіледі: 
1. Меншік типтері бойынша; 
2. Экономиканы ұйымдастыру типтері бойынша; 
Осындай әдістер негізінде экономикалық жүйені төмендегідей типтерге бөледі: 
а) дәстүрлі экономика; 
ә) әкімшілдік - әміршілдік экономика; 
б) еркін бәсекелестік (таза капитализм) нарықтық эконмика; 
в) қазіргі нарықтық экономика (қазіргі капитализм) немесе аралас экономика. 
Енді осы типтерге толығырақ тоқталайық. 
а) дәстүрлі экономика тұйық, оқшау шаруашылыққа негізделелі. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған дәстүр мен салт, қандай тауарды қалай, кім үшін өндіру арқылы анықталады. Экономиканың осы түрі бұрынғы заманға қарағанда, Азия, Латын Америкасы мен Африка елдерінде қазір өте сирек кездеседі. 
б) еркін бәсекелестік нарықтық экономика ресурстарға жеке меншіктік және тауар өндірушінің еркін бәсекелік механизмімен сипатталады. «Тұлға өзінің барлық материалдық және рухани мүмкіндіктерін өз пайдалығы үшін қолдануға тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді ойламайды. Адам тек өзінің мүддесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген басқа кездегідей, ол көрінбейтін қолмен, мақсатқа қарай бағыттайды және оның ойында бұл боғандай емес. Өзінің ойлаған мүддесін тіпті саналы түрде көздегенмен де, ол қоғам мүддесіне батымды – ақ жиі қызмет жасайды». 
Мұндай экономика ең идеалды экономика ретінде қарастырылады. Еркін (либералды) нарықтық экономиканың негізін қалаушы А.Смит болды. Ол нарықтық экономикаға барынша еркіндік беру қажет деп есептеді. Алайда еркін нарықтық экономиканың нақты қызмет атқаруы көрсеткеніндей, оның бөлінбес серігі – артық өндіру экономикалық дағдарысының үнемі туындауы болып келеді. Экономикалық дағдарыстар тарихын зерттеуі көрсеткендей, олар 1825 жылдан бастап үнемі әрбір 8 – 10 жылда қайталанып отырады. Дағдарыс кезінде саудада тоқырау басталады, нарыққа өтпейтін өнімдер мөлшері көбейіп кетеді, қолма – қол ақшалар айналымнан жойылады, зауыт пен фабрикалар тоқтатылады және жұмысшылар жұмыссыз қалады. Тоқырау жылдарға созылады және экономика бүлінеді.  
Экономикалық жүйенің типтері мен моделдері       

 Негізгі  белгілері типтері 
 Мемлекеттік      жоспарлары Н А Р Ы Қ Т Ы Қ XVII – XIX ғғ.       Қазіргі ХХ – шы ғасыр 
 Әкімшілдік  -   әміршілдік        Еркін бәсекелестік      Аралас   бағытталған    Әлеуметтік  
  аралас Өндірісті қоғамдастыру–дың көлемі    Қоғам (мемлекет) шеңберінде   Кәсіпорын  
  шеңберінде Шаруашылықты бөлшектеп  мемлекеттендіру Шаруашылықты бөлшектеп  
мемлекеттендіру 
Меншік түрінің басымдырақ болуы  Мемлекеттік  Жеке индиви – дуалды  Жеке ұжымдық 
мемлекеттікпен Жеке ұжымдық мемлекеттікпен Экономиканы реттеу Мемлекеттік Нарықтық  өзін - өзі реттеушілік Нарықтық және мемлекеттік  
  Әлеуметтік –  Тұрақты Өндірістің әр –бір 8 – 10 жыл сайын болатын  
экономикалықт дағдарыстар  Экономикаға мемлекеттің араласуы. 
Экономикалық дағдарыстарды ескерту мен бәсеңдету бойынша антициклдық шаралар 
 Әлеуметтік кепілдіктер Күшті мем – лекеттік әлеументтік қорғау, мүлік 
тепе – теңсіз– дігін жою Азаматтардың  
әлеуметтік 
қорғалмауы  Жеке және мемлекеттік сақтандыру 
қорларының  құрылуы Күті әлеуметтік қорғау, мүлік 
тепе – теңсіздігін азайту 

        б) әкімшілдік - әміршілдік экономика.  Нарықтық экономикадағы еркін  бәсеке және оны тереңірек  талдау құбылысы әкімшілдік - әміршілдік  экономика теориясының пайда  болуына ықпал етті. Әміршілдік  экономика теориясының ұраны:  «Қазіргі өндіргіш күштермен  олардың ұғыну бейнесінде, тіпті  табиғатымен қарау байқалады.  Өндірістегі қоғамдық анархия  өндірісті қоғамдық – жоспарлы  реттеумен алмастырылады». 
Әкімшілдік - әміршілдік экономиканың нарықтық экономикаға қарағанда артықшылығы мынада: ол ашқ түрде жұмыссыздықты, өндірістің тым құлдырауын болдырмайды. Ал қиын шешуші кезеңде елдің материалдық, еңбектік және ақша қорларын ірі халық шаруашылығының міндеттері мен бағдарламасын жүзеге асыруға шоғырландырады және жұмылдырады. Сондықтанда жоспарлау жүйесін қоғамдық меншікке негізделген социалистік елдер ғана емес, жеке меншікке негізделген кейбір капиталистік елдерде қолданады. Айталық, екінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде бұл гитлерлік Германияда байқалды.  
Әкімшілдік - әміршілік экономиканың олқылықтары мынадан байқалады. 
Біріншіден, барлық шаруашылық сауалдарын көп сатылы бюрократ – тық инстанциясы арқылы шешу қажет болды. Олардың келісімін алуға  
көп уақыттың кетуі – барынша кедергі болып табылады. Мұндағы басты мақсат – жаңа өнімді шығару қажеттілігі, жаңа техника мен технологияны ендіру болмақ. Ал келісімге кеткен уақыт бұған кедергі жасайды. 
Екіншіден, кәсіпорын жоспарының орындалуы туралы тұтынушы алдында емес, жғары жақтағы орталық ұйымдар алдында есеп береді. Кәсіпорын есебі бұрыстау, боямалы ақпараттан құрылады. Сондықтан да орталық ұйымдар экономика және тұтынушылардың қажеттілігі туралы көбіне нақты көзқараста бола алмайды. 
Осының барлығы әкімшілдік - әміршілдік экономиканы тиімсіз етеді және оны әртүрлі тапшылыққа алып келеді. 
в) қазіргі нарықтық экономика аралас экономика болуда. Аралас нарықтық экономика дегеніміз не? Американ экономисі Пол Самуэльсон былай деген: «Аралас экономика өмірдің нашарлауын жалпы сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі болып табылады», әрі қарай ол: «Аралас экономика – бұл нарықпен, бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге болатын экономика» - дейді. 
Аралас нарықтық экономика теориясының түп тұлғасы болып «конвергенция» теориясы (авторы – Нидерланд экономикалық мектебінің профессор – экономисі Ян Тинберген) және «жаңа индустриалды қоғам» теориясы (авторы – Гарвард институтының профессор – экономисі Джон Кеннет Гэлбрейт) жатады. Дж.Гэлбрейт «жаңа индустриалды қоғамды» аралас экономиканың ерекше бір типі ретінде қарастырып оның нақты және жоспарлы жүйеден тұратынын айтқан. 
Аралас экономикада «нарықтық механизм баға мен көптеген саладағы өндірісті анықтайды, олай болса, мемлекет нарықты салық салу, шығынмен реттеп отырады» - деп жазған болатын Пол Самуэльсон. 
Әлеуметтік аралас нарықтық экономика териториясының негізін қалаушы герман экономисі, Фрайбург университетінің профессоры Ойкен Вальтер (1891 – 1950 жж.) болып табылады. Оның тұжырымдамасының құрамдас бөлігі: әлеуметтік қорғаудың толығырақ жүйесін мүмкіндігі келгенше нарықтық экономикаға қол жеткізу негізінде жасау болмақ. Бұл тұжырымдаманың ұраны мынау: «...адамды экономикалық саясатқа емес, экономикалық саясатты адамға бейімдеу».  
Аралас әлеуметтік бағытталған экономикалық саясатқа емес экономикаға мысал ретінде «швед моделі» жатады. Мұнда барлық негізгі қордың 4% - ы мемлекеттің қолдануында болады, ал барлық мемлекеттік шығындардың жартысы әлеуметтік мақсатқа бағытталады. 
Іргелі әлеуметтендіру қорытындысы мынада: «өндірістің қызметі көбінесе жеке кәсіпорынға жүктеледі, себебі бәсекелестік негізде іс - әрекет жасайды. Ал, жоғарғы деңгейде өмір сүру қызметін қамтамасыз ету (барлық әлеуметтік инфрақұрылымның, оның ішінде мынандай саланы – жұмыссыздық, әлуметтік сақтандыру, білім, көлік, байланыс, ғылымды қосқанда) мемлекетке жүктеледі». 
Қазақстан Республикасы қалыптасуы мен дамуының стратегиялық мақсаты аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық экономика болып табылады. Ол бәсекелестік бастауға, меншіктің негізгі түрлерін араластыра - өзара іс - әрекетке негізделеді. Олардың әрқайсысы жалпы экономикалық және әлеуметік өзара байланыс жүйесінде өз қызметтерін атқарады. 
Қандай да бір экономикалық жүйедегі әртүрлі меншік түрлерінің арақатынасы қандай боолу керек? ХІХ – шы ғасырдың ІІ – ші жартысына дейін өмір сүрген еркін нарықтық экономика дәуірінде (монополистік капитализмге дейінгі жүйе), ұсақ жеке меншік артығырақ сипатқа ие болады. Ұсақ кәсіпкерлер өзара еркін бәсекелесті. Бұл еркін бәсеке дәуірі еді. ХІХ – шы ғасырдың ІІ – ші жартысынан бастап ҒТР – ның әсерінен акционерлік (корпоративтік) қоғам түрі қалыптаса бастады. Ал, ХХ – шы ғасырдың басынан мемлекеттік меншік үлесі кәдімгідей өсе бастады. 
Қазіргі уақытта жетілмеген (еркін емес) бәсеке жағдайында, нарықты реттеу дәуірінде меншік түрлерінің құрылымы кәдімгідей өзгерді: жеке меншік 30 – 35 % көлемін, корпоративті (ұжымдық) меншік көптеген бөлігін, яғни 50% – ын және мемлекеттік меншік 15 – 20% - ды құрайды. 
Мемлекеттік меншіктің үлесі көбінесе елдің экономикалық даму ерекшелігімен анықталады.  
Адамзаттың және қоғамның үстемелі дамуының материалдық негізі – ол өндіріс. Қоғамдық өнімнің төрт сатыдағы қозғалысы қоғамдық өндірісті құрайды.

  1. Өндіріс – материалдық игіліктерді пайдалы өнімді өндіру процесі.
  2. Бөлу - әрбір адамның өндірілген өнімділігі үлесін анықтау.
  3. Айырбас – белгілі бір өнімді басқа өнімге айырбастау процесі.
  4. Тұтыну - өндірілген өнімді қажеттілікті қанағаттандыру үшін пайдалану.

      Тарихи  дамудың қандай сатысында болмасын, адамзат қоғамында, адамдар өмір сүру үшін қажет тамақ, киім, тұрған үй және басқа материалдық игіліктер  болуы керек. Адамдардың өмір сүруіне  қажет заттар өндірілуге тиісті. Бұлар  өндіріс процесінде жасалады.

      Өндіріс - бұл қоғам дамуына қажет материалдық игіліктер мен қызметтер жасау мақсатымен табиғат заттарына адамның ықпал ету процесі. Бұл процестің дамуы ұзақ мерзімді қамтиды жабайы өнімдер өндіруден өте күрделі техникалық жүйелер, өзгерістерге икемді кешендер, есептеу машиналар өндірісіне дайын. Қандай жүйеде болмасын өндіріс қоғамының табиғатпен қатынасы, байланысы болып табылады. Осы қатынастар өндірістік ресурстар арқылы білінеді. Экономикалық теорияда «ресурс» деген түсінік өндірістің әр түрлі элементтерінің жиынтығы болып табылады, бұлар материалдық және рухани игіліктер мен қызметтер жасауға қолдануы мүмкін

      Табиғи  ресурстар – дегеніміз бұлар адамның өмір сүруінің табиғаттық шарттарының жиынтығының бөлшегі, өндіріс процесінде қолдануға болатын қоршаған ортаның өте маңызды компоненттері. Мысалы, күн қуаты, су ресурстары, пайдалы қазбалар.

      Материалдық ресурстар - дегеніміз өздері өндірістің (еңбек құралдары және заттары) нәтижесі болып табылатын, құрал – жабдықтардың барлығы жатады. Қоғамның қандайында болмасын табиғи, материалдық және еңбек ресурстары тән және қажет болып табылады. Нарық экономикасында бұлардың қатарына қаржы ресурстары қосылады. Осыған адамның өндіргіш күштерін бағыттау қажет.

      Өндіргіш  күштер - бұл адам өзінің өндірісіне және тұтынуына бейімдеп қызмет етуге жұмылдырған күштер. Ал адамсыз өндірістің және тұтынудың болуы мүмкін емес. Сондықтан өндіру және тұтыну үшін қолданылатын табиғат күштері, адамның өндіргіш күштер болып табылады. Өндіргіш күштердің ішкі құрылымы болады. Олардың ішінен алдымен өндіріс құралдарын және жұмысшы күшін бөліп атап айту қажет.

      Өндіріс құралдары екі бөлшектен құралады:

  1. Еңбек заттары – ол адамның еңбегіне бағытталған зат.
  2. Еңбек құралдары – ол адамның еңбек затына ықпалын жүргізетін құрал.

     Тұтыну  тауарларын жасау үшін инвестициялық  игіліктер немесе экономикалық қорлар қажет. Экономикалық ресурстар – экономикалық игіліктерді өндіру үшін пайдаланылатын элементтер, бұнда өндіріс факторы табиғаттан пайда болады және оны адам өндіреді. Өндіріс ресурстары бұл шаруашылық әрекетте қолданылатын өндірістің әртүрлі құралдарының жиынтығы. Ресурстарға жататындар: табиғи ресурстар, адам ресурстары, қаржылық, ақпараттық және т.б. Осы замандағы индустриалдық нарықтық экономика ақпарат ресурстарсыз болмайды, бұлар ғылыми-техникалық революция кезеңінде өте маңызды рөл атқарады.

      Қазіргі кезде өндіріс факторлары ретінде  ақпарат үлкен рөль атқарады. Ақпарат  бұл сақтау өндеу және жеткізу  объектісі болып табылатын мәліметтер. Экономикалық тұрғыдан алғанда ақпарат  бұл экономикалық процеске қатысушылардың баға, тауармен қызмет туралы толық  мағұмылаттардың болуы.

      Қазіргі кезде экономикалық теорияда төрт өндірістік факторлар көрсетіледі: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет.

1. Өндірістік факторлар ретінде жер екі жағынан қаралады:

  • жер беті ретінде
  • экономикалық мақсатта пайдалануға қажетті табиғи игілік ретінде

     Егер  қажетті миниралды және органикалық  тынайтқыштарды әсіресе жаңа технологияны қолдаса жердің құнарлығы сақталып қана қоймайды одан сайын жақсаруы мүмкін. Адам саны артқан сайын адам басына шаққандағы жер көлемі жылдан жылға қысқаруда.

  1. Капитал:
  • Өндіріс факторы ретінде және қаржы ретінде пайдалануға болады.
  • Өндіріс факторы ретінде капитал өндіріс құралдарын сипаттайды. Мұнда ұзақ уақыт пайдаланылатын өндіріс құралдары (машина, құралдар) жер қысқа мерзім пайдаланылатын өндіріс құралдары (шикізат, энергия қуаты, жол байланыс қызметі).

      Нақты капитал пайда болу үшін өндіріс  құралдарын сатып алуға қаржы  қажет. Осы қаржы ақша капиталы болып  табылады. Өндіріс құралдарын сатып  алуға капиталдың жұмсалуы қаржыландыру, ал ақша капиталын нақты капиталға айналдыру- инвестициялау деп аталады.

3. Еңбекті де екі жақты түсіндіруге болады:

  • адамның ойлау қабілетімен қимылдау қабілеті.
  • өндіріс процесінде пайдалануға болатын қоғамдағы барлық еңбек ресурстары.

      Еңбек қызмет ретінде қарағанда оны  басым ойлау қабілетті қажеттілік немесе интелектуалды және басым  қимылдау қабілетін қажет ететін деп бөледі. Білім деңгейіне қарай:

    • көп дайындықты қажет ететін еңбек,
    • көп дайындықты қажет етпейтін еңбек,
    • ешқандай дайындықты қажет етпейтін еңбекдеп бөлінеді.

4. Соңғы жылдары көптеген елдердің экономистер өндіріс факторына кәсіпкерлік қаблетті де жатқызды. Кәсіпкерлік қабілет - бұл барлық өндірісі факторларын тиімді пайдалануға қабілеті бар адам ресурстарының ерекшк түрі. Оған мынадай қасиеттер тән болуға тиіс.

    1). Өндіріс факторларын  дұрыс үйлестіру мен келістіру  үшін оның білім деңгейі жоғары  болуы керек.

    2). Дұрыс шешімдер  қабылдай білуі керек.

    3). Жаңамалдыққа  ұмтыла білуі керек.

    4). Тәуекелшіл болуы  тиіс.

      Қазіргі қоғамдық өндіріс құрылымын материалдық  және материалдық емес өндіріс деп  бөлуге болады. Адам қоғамының даму негізі - материалдық өндіріс болып  табылады. Материалдық өндіріс саласы өмір сүру, жұмыс істеу үшін қажетті  игіліктерді өндіреді. Материалдық  емес өндіріске ерекше материалдық  емес (рухани құндылықтар) игіліктер  өндіру, қызмет көрсету саласы жатады.

2 кесте. 

Қоғамдық  өндірістің құрылымы

Материалдық өндіріс Материалдық емес өндіріс
Өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, материалдық-техникалық жабдықтау, сауда, қоғамдық тамақ саласы, құрылыс, су шаруашылығы және т.б. Денсаулық сақтау, білім  беру, көлік, байланыс, мәдениет, несиелік мекемелер, қоғамдық мекемелер, басқару  органдары.
 

      Өндіріс үзіліссіз, қайталанып отыруы қажет. Өндіріс  процесінің тұрақты қайталануын, үзіліссіз  жаңғыруын ұдайы өндіріс деп атайды.

  Ұдайы өндірістің  типтері

 

  жай өндіріс ұлғаймалы  өндіріс. 

     Жай ұдайы өндірісте өндіріс процесінің көлемі мен ауқымы үзіліссіз өзгермеген күйде қалады. Өндіріс процесінің көлемі мен масштабының еселене үзіліссіз қайталануын және жаңғыруын ұлғаймалы ұдайы өндіріс дейміз.

      Нақты өмірде адамдар алтернативті (баламалы) шығындармен кездеседі. Егер ресурстар  бір нәрсеге жұмсалуы мүмкін емес. Бұдан қортынды жасасақ ресурстарды  пайдалану - бұл кейбір мүмкіндіктердін  жоғалту, яғни қорларды бір мақсатта пайдалансақ, оларды басқа мақсатта пайдалану мүмкін емес. Бұл жоғалған мүмкіндіктерді өлшеп бағалануға болады. Баламалы шығындарды өндірістік мүмкіндіктер сызбасы арқылы бейнелеуге болады.

Информация о работе Экономикалық жүйе