Халықаралық құқық нормаларын қалыптастырудағы халықаралық ұйымдардың орны мен ролі

• мемлекеттердің халықаралық ұйым мүшелері есебінде өзара байланыстары;
• мүше мемлекеттердің халықаралық ұйымдармен қатынасы;
• халықаралық ұйым органдарының өзара қатынастары;
• ұйымдардың мүшелері емес мемлекеттермен халықаралық ұйымдардың байланыстары.

       Жоғарыда  аталғандардан басқа, ұйымдардың өзара  ара қатынастары да пайда болады. Сонымен, жаңа халықаралық қатынастарының пайда болуы оларды халықаралық  құқықтың нормалары арқылы реттеу қажеттілігін негіздеп берді.

       Халықаралық құқықта құқықтық реттеудің арнаулы  бір пәні пайда болды, ол халықаралық  ұйым шеңберіндегі халықаралық қатынастар. Халықаралық ұйымдардың қызмет ету  процесінде нормативтік негіз құрылады. Халықаралық ұйымдардың қатысуымен жасалатын шарттар көлемінің артуы халықаралық ұйымдарда шарт құқығының қалыптасқанын көрсетеді.

       Құқық ғылымында құқықтың бөлек салаларына бөлінуінің өлшемі ретіндегі құқықтық реттеу тәсілдерінің рөлі жөнінде бірнеше  көзқарастар өмір сүріп келеді. Бұдан сала жүйелерінің ішкі құрылымын айқындау қажеттілігі туралы мәселе туындайды. Халықаралық-құқықтық реттеу әдістерінің мазмұнын қарастыра отырып, бұл әдістің құқықтық қатынасқа қатысушылардың теңдік жағдайында, міндеттемелерді ерікті түрде қабылдауы және құқықтарды күштеу элементтерінсіз, тараптардың келісуі жолымен құқықтарының орнатылуымен сипатталатынынан байқауға болады.

       Халықаралық ұйымдардың жұмыс істеуі, олардың  органдарының әр түрлі қызметтері белгілі  бір құқықтық тәртіп орнатуға негізделеді. Халықаралық құқық жүйесінде халықаралық ұйымдардың құқықтарынан тыс бірде-бір салада құқықтық реттеу әдістерінің мұндай ерекшелігі жоқ екенін ескеретін болсақ, бұл саланың дербес сала жағдайында тұрғанын атап айтуға болады.

       Халықаралық ұйымдардың алғашқы белгілері ежелгі Грецияда пайда болып, онда қалалар мен қауымдастықтардың Пелопонесс және Афины симмахиясы сияқты одақтары түрінде қалыптасты. Бұл екі ежелгі гректік одақтардың ара қатынасы араздық, қарама қайшылық сипатта болып, Пелопонесс соғысымен аяқталды. Нәтижесінде, грек әлемінде Спарта үстемдігі орнады. Афины симмахиясы тарап кетті. Халықаралық ұйымдардың тағы бір нысаны ежелгі гректік амфиктиониялар ортақ қазынасы мен ортақ соғыс жүргізетін ережелері бар тайпалар мен қалалардың діни, саяси одақтары сияқты ежелгі халықаралық бірлестіктер болды. Амфиктионияға айқын ішкі құрылымды сипат тән еді.

       Б.з.д. VI ғасырда Ежелгі Грецияда алғашқы  тұрақты халықаралық бірлестіктер құрылған болатын. Бұл қалалар мен  қауымдастықтардың кеңестері болатын  (мысалы, Лакедеминск және Делосск симмахиялары) немесе тайпалар мен қалалардың діни-саяси кеңестері (мысалы, Дельфийск-Фермопильск амфиктиониясы). Олар болашақ халықаралық ұйымдардың бастапқы көрініс ретінде танылады. Ф.Ф. Мартенс айтқандай, “бұл ұйымдар арнайы діни мақсаттарда құрылғанына қарамастан, олар грек мемлекеттер арасындағы қатынастарға өз әсерін тигізген: басқа да әлеуметтік факторларға ұқсас олар халықтарды біріктірген және олардың жабылып кету мүмкіндігін тойтаруға тырысқан”.⁹

       Осы заманғы халықаралық ұйымдардың алғашқы нышандары табылған мемлекетаралық бірлестіктерді құру қажеттілігі экономикалық және саяси себептермен негізделеді. Мұндай заңды байланыс халықаралық қатынастар дамуының келесі сатыларында да байқалады.

       XIX ғасырдың халықаралық бірлестіктерінің қайсысын алғашқы халықаралық ұйымдар ретінде атауға болады деген пікірге алуан түрлі көзқарастар бар. Мысалы, алғашқы халықаралық бірлестіктер тобында мынадай бірлестіктер аталып жүр:

• 1815 жылы құрылған Қасиетті Одақ;
• Рейн өзеніндегі кеме қатынасының орталық комиссиясы;
• өлшем және таразы халықаралық бюросы – 1875 жылы;
• Бүкіл әлемдік пошта одағы – 1874 жылы.

       Жоғарыда  аталған белгілері бар алғашқы  халықаралық ұйымдар капитализм дәуірінде пайда болды. Олар өздерінің  құқықтық табиғаты бойынша бір әлеуметтік жүйеге енетіндіктен, іс жүзіндегі әрекеттерінде қатысушылардың тәуелсіз теңдігі қағидасын сақтау мен іске асырудан әлі алыс тұрған болатын. Мұнан тыс, ұйымның қатарындағы отарлардың және тәуелді аумақтардың жағдайы ашық келіспеушілік сипатында болды.

       Сол кездегі халықаралық қатынастар жүйесінде халықаралық ұйымдар  бірінші халықаралық ынтымақтастық  мәселесінде көмекші рөл атқарды. Сонымен бірге, олардың пайда  болуы халықаралық қатынастардың  кеңеюіне жол ашты.

       Қалыптасқан халықаралық қатынастардың сипаттық белгілерінің бірі ретінде мемлекетаралық ұйымдардың тез дамуы мен өсуін айтуға болады. XX ғасырдың басында соғыстың алдын алу мақсатында саяси бағдар тұтқан халықаралық ұйымдарды құру туралы әр түрлі жобалар жасала бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде осындай жобалардың 50 шақтысы жасалды. Сондай жобалардың бірі Ұлттар лигасының негізін қалады, дегенмен мемлекеттің қауіпсіздігін қолдау және бейбітшілікті сақтау мақсатындағы саяси халықаралық ынтымақтастықтың тиімділігі құралына айнала алмады. Алайда, Ұлттар лигасының шынайы иелерінің мақсаты оның Жарғысындағы Кіріспеде көрсетілгендерден алшақ жатқан болатын. Ұлттар лигасы Жарғысының соңғы нұсқасы ағылшын-американдық жоба негізінде жасалып, үш империялық державалар: Америка Құрама Штаттары, Ұлыбритания, Франция арасында келісілді. Ал Париж конференциясының қалған қатысушылары Жарғыны талқыламай-ақ қабылдаған болатын.

       1919 жылы 18 сәуірінде қабылданған Ұлттар  лигасының Жарғысына 44 мемлекет  қол қойды, оның ішінде 31 мемлекет  бірінші дүниежүзілік соғыста Антанта тарабын қолдағандар болып шықты. Бұл мәліметтерді келтіру себебі, халықаралық ұйымның таптық сипатын анықтауда бұлтартпайтын дәлел болғандығынан. Бұл ұйымның ең алғашқы мүшесі АҚШ болды. Бірақ кейінірек американдықтар Ұлттар лигасының құрамына кірмей қалды, себебі Америка Сенаты Версаль шартын бекітпегендіктен, Ұлттар лигасының шарты да бекітілмеді. Ал екінші топтағы “шақырылғандар” деп аталатын мемлекеттердің құрамында бірінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде бейтарап саясатын ұстанған 13 мемлекет болды. Ұлттар лигасының жарғысына қол қойғандардың ішінде британдық доминиондар да болды, ол билік басындағы ағылшындардың Британ империясына кіретін елдердің Ұлттар лигасына мүше болуына аса мүдделіліктерінің нәтижесі еді.

       Ұлттар  лигасы мынадай басты органдардан құрылған еді:

• Жиналыс (Ассамблея). Бұл орган қыркүйекте өтетін сессиялар бойынша жұмыс істеді. Бұл басты орган өз құзыретіне жататын барлық мәселелерді қарастыруға уәкілетті болды, қарарларды, кепілдемелерді жиналыс (Ассамблея) бір ауыздан қабылдаған.
• Ұлттар лигасының кеңесі – тұрақты және тұрақты емес органдардан тұрған. Тұрақты органдар ретінде – Ұлыбритания, Жапония, кейінірек – Германия, 1934 жылы КСРО қосылды.
• Хатшылық – Ұлттар лигасының атқарушы органы, оның аппаратының саны 600 адамдай болды.
• 1920 жылы сот органы құрылды – халықаралық әділ соттың Тұрақты Палатасы. Халықаралық әділ соттың Тұрақты Палата Статуты редакциялық өзгерістерге ұшырап, ақырында БҰҰ-ның халықаралық сот Статуты болып қалды.
• Ұлттар лигасының басты органдарының құрамына халықаралық еңбек ұйымы кірген болатын, ол БҰҰ аясында мамандандырылған мекеме болды.

       Осылайша, Ұлттар лигасында орын алып отырған  органдар жүйесі БҰҰ-да қайта көрініс  тапқан еді. Оның ішінде Ұлттар лигасындағы  жиналыстың (Ассамблея) орнына БҰҰ-ның  Бас ассамблеясы құрылды; Ұлттар лигасы кеңесі қауіпсіздік кеңесі болып қайта құрылды; Ұлттар лигасының хатшылығы БҰҰ бас органдарының құрылымында осы аттас атпен аталды, ал халықаралық әділ соттың ұйымдық құрылымы халықаралық соттың Тұрақты Палатасының құрылымын қайталды.

       Ұлттар  лигасының құқықтық мәртебесін сараптай отырып, бұл ұйымының мынадай кемшіліктерін  байқауға болады:

• Саяси шешімдерді қабылдаған кездегі бір ауыздық қағидасының болуы. Оның мағынасы, Ұлттар лигасының кез келген мүшесі дауға қатысушы тараптарды қоспағанда, вето қою құқығын иемденді, сөйтіп шешім қабылданылу мүмкіндігі өте аз болды.
• Басты органдар – Жиналыс (Ассамблея) пен Кеңес арасында құзыреттерінің нақты жұмыс тәртібі жоқ болды.
• Ұлттар лигасының жарғысында басқыншылық соғысқа үзілді-кесілді тыйым салуға берілмеді.
• Ұлттар лигасының жарғысында қарусыздану идеясы басқа мемлекеттер алдындағы міндетті орындау қажеттілігіне ғана сәйкес болып отырды. Толық және біржолата қарусыздану туралы тезис халықаралық құқықта кейін қарала бастады.
• Басқару мандатын тапсыру жолымен отарлық жүйені ашыққа шығару.
• Ұлттар лигасы қызметінің негізі бір ғана – антисоветизм еді. КСРО бұл ұйымға 15 жыл өткен соң ғана толық мүшелігіне ие бола алды. Дегенмен, КСРО Ұлттар лигасына кірердің алдында осы ұйымының қамқорлығымен өткізілген бірнеше конференцияларына қатысты. Мысалы, қарусыздану мәселелеріне арналған бірнеше сессияларына қатысқан КСРО жалпыға бірдей толық және тез арада қарусыздану туралы және қарулануды прогрессивті – пропорционалды қысқарту туралы конвенциялардың жобаларын дайындалуына қатысты.

       1931 жылы солтүстік-шығыс Қытайдағы  (Манчжурия) жапон басқыншыларына  қарсы Ұлттар лигасының қандай  да бір тиімді шараларды қолдана  алмаған дәрменсіздігі халықаралық  ұйымының халықаралық аренадағы  беделін түсіріп жіберді. Дәл осы кезенде, елдердің көпшілік бөлігі КСРО-ның араласқанына мүдделі еді. 1933 жылы Ұлттар лигасының құрамынан фашистік Германия мен милитаристік Жапония шығып кетті. Ұлттар лигасына мүшелікке КСРО-ны ұйымының 30 мүше-мемлекеті шақырды. Сөйтіп, КСРО-ны шақыру фактісі оның беделінің едәуір өсуіне себеп болды. КСРО қысқа мерзім ішінде (1939 жылы КСРО Финляндияға шабуыл жасады деген айыппен ұйымының құрамынан шығарылып тасталды) халықаралық ұйымының бейбіт өмірді сүйетін күштердің жиналатын орталығына айналуына және бейбітшілікті ұжымдық қорғау жүйесін қалыптастыруға көп күш жұмсады.

       Ұлттар  лигасы өзінің әрекет еткен кезеңінде  қандай да бір маңызды дау-жанжалдарды  шеш алмады, тіпті жаңа әлемдік  соғыстың алдын алуға да дәрмені  жетпеді. Сөйтіп, бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған халықаралық үкіметаралық ұйымды құрудағы алғашқы кадам сәтсіз аяқталды. Ұлттар лигасының ұйымдық құқықтық, заңдық тетігі өте жетілмегені себепті мүше мемлекеттер арасындағы даулы сәттерді тиімді шешуге халықаралық қатынастарды дамыту үшін бейбіт қадамдарды іздеп табуға жол бермеді. 

1.2. Қазіргі таңда  қалыптасқан халықаралық  құқыққа сәйкес  халықаралық ұйымдардың  құқықтық мәртебесінің  мазмұны.

       Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтың туынды субъектісі болғандықтан, мемлекеттің әр түрлі әлеуметтік-экономикалық құрылымдармен ынтымақтастығын қамтамасыз етеді, осы заманғы ғаламдық мәселелерді шешеді. Халықаралық ұйымдардың дамуы олардың халықаралық құқық субъектілігін алуымен тікелей байланысты. Халықаралық ұйымдар халықаралық құқық нормаларын қалыптастыру, жүйеленушілік және бақылау қызметтерін жүзеге асырады. Жоғарыда көрсетілген қызметтерді жүзеге асыру халықаралық ұйым қызметтерін халықаралық-құқықтық реттеу тетігіне ықпал етуді қамтамасыз етеді.

       Нормашығармашылық процеске қатыса отырып, ұйымдар халықаралық-құқықтық санкцияларды пайдаланады. Ол халықаралық құқықтың туынды субъектілерінің құқықты пайдалану процесіндегі рөлінің күшейгенін бірден бір көрсеткіші болып отыр.

       Даму  процесінде халықаралық ұйымдар  ішкі ұйымдастыру тетігінің дамығанына әкеліп соғады. Сөйтіп, халықаралық ұйым өзінің заңдық табиғаты бойынша мемлекеттің ынтымақтастық органы болып табылатындықтан, ұйымның қызметін өз мақсаттары үшін кейбір белгілерін жетілдіре отырып пайдаланады. Бұған мысал ретінде халықаралық ұйымдардағы дауыс беру рәсімінің эволюциялық дамуын айтуға болады. Мәселен, Ұлттар лигасына мүше мемлекеттер БҰҰ жүйесінде бір ауыздан шешім қабылдау қағидасынан дауыстың көпшілігіне қарай ойысты, ал кейін халықаралық ұйымдарда дауыс беру тәртібінің консенсус сияқты кеңінен таралған түрі қолданыла бастады. Консенсус – шешімдерді дайындау мен қабылдау рәсімі, оған мүше мемлекеттердің позициясын дауыс бермей-ақ үйлестіру және қабылданатын шешімдерге толығымен алғанда қарсылықтардың болмауы тән.¹⁰

       Ұйымдардың  арасындағы өзара әрекеттердің нысандары  мен әдістері бара-бара түрленіп, белсенді болып келеді. Халықаралық ұйым құқығы саласының нормативтік базасы кеңеюде. Халықаралық ұйым халықаралық құқықтың субъектісі болғандықтан, құқықтық нормалар шығарады. Бұл ұйымның бірінші номашығармашылық қызметі болып табылады. Ал, екінші түріне квазинормашығармашылық қызметі жатады. Бұл жағдайда халықаралық ұйым құқықтық норма шығармайды, алайда нормашығармашылық қызметті – халықаралық ұйымдардың қатысуымен жасалатын шарттар; халықаралық ұйымдардың нормашығармашылық процесіне тікелей қатысуы; халықаралық ұйымдардың жүйелеу және бақылау қызметтерін жүзеге асыруы; халықаралық-құқықтық санкцияларды қолдану жолы арқылы қамтамасыз етеді.