Ўзбекистонда сиёсий институтлар фаолиятини жараёнлари

Автор работы: Пользователь скрыл имя, 14 Марта 2012 в 22:03, диссертация

Краткое описание

Шимолий Америка ва Јарбий Европадаги демократик жамият барпо этган мамлакатлар, шунингдек, Япония, Жанубий Корея каби давлатларнинг бу соіадаги тажрибасидан самарали фойдаланиш іозирги ислоіотлар учун муіим аіамият касб этади. Биринчи чаєириє Олий Мажлиснинг XIV сессиясида Президент И.А. Каримов єуйидаги вазифани єўйган эди: "... бизнинг энг муіим вазифамиз - єабул єилинган єонунларимизга, эътироф этилган талабларга, демократик андозаларга єатъий риоя этишни таъминлашдир. Шу ўринда демократия принциплари, тараєєий топган давлатларнинг єўллашга арзийдиган тажрибаси бизга ёрдамга келиши керак" . Ўзбекистон жамияти ўз тараєєиётида илјор жаіон тажрибасига таяниши, бу соіада хориждаги илјор ва маърифатли давлатлар эришган ютуєлар ва хатолардан сабоєлар чиєариши, улардан ижодий равишда фойдаланиши ислоіотларнинг іозирги

Содержание работы

К И РИШ.........................................................................................................................................3-13
I. БОБ. СИЁСИЙ ИНСТИТУТЛАР ФАОЛИЯТИНИ ТАДЄИЄ ЭТИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА МЕТОДОЛОГИК МУАММОЛАРИ.........................................................................................................................14-62
1.1. ¡збекистонда сиёсий институтларни эркинлаштириш концепцияси ва унинг назарий жиіатлари.....................................................14-27
1.2. Шарº ва £арб мутафаккирлари сиёсий муносабатлар ва институтларни эркинлаштириш т¢¼рисида......................................................28-40
1.3. ²озирги давр либерализм мафкураси: генезиси, асосий тушунчалар ва тамойиллар.............................................................................................41-62
II. БОБ. СИЁСИЙ ИНСТИТУТЛАР ФАОЛИЯТИНИ ЭРКИНЛАШТИРИШ: УМУМДУНЁВИЙ ТАМОЙИЛЛАР ВА АМАЛИЁТ........................................................................................................................................63-86
2.1. Сиёсий институтлар ва уларнинг ривожланиш тамойиллари...................................................................................................................................63-76
2.2. Сиёсий институтлар фаолиятини номарказлаштириш - эркинлаштириш жараёнларининг янги босºичи..........................................77-87
III. БОБ. ЎЗБЕКИСТОНДА СИЁСИЙ ИНСТИТУТЛАРНИ ДЕМОКРАТИК ТАМОЙИЛЛАР АСОСИДА РИВОЖЛАНИШИ....................................................................................88-130
3.1. ¡збекистонда сиёсий институтларни эркинлаштиришга доир исло³отлар..........................................................................................................................87-101
3.2. Ўзбекистонда ма³аллий іокимият органлари фаолиятини демократик тамойиллар асосида ривожланиши..........................................102-114
3.3. ¡збекистонда ¢зини ўзи бошєариш органлари фаолиятини эркинлаштириш жараёнлари........................................................................................115-131
ХУЛОСА……………………………………………………………………………..........132-139
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати…………………………......................140-151

Содержимое работы - 1 файл

Диссертация.doc

— 608.00 Кб (Скачать файл)

 

 

Хуллас, сиёсий институтларни такомиллаштириш ва демократлаштириш  фуєаролик жамияти ва іуєуєий давлат єуриш жараёнларига фуєароларни олиб киради. Буни XX асрдаги Јарбий Европа,  Шимолий Америка,  Япония,  Жанубий Корея каби мамлакатларда сиёсий институтларни эркинлаштириш ислоіотлари натижалари іам кўрсатиб турибди. Албатта, бу жараёнлар айтиб, ўтилган мамлакатларда бир текисда, хамирдан єил сујиргандек осон кечмаган. Шимолий Америкадаги мустаєиллик учун ва фуєаролик урушлари, Јарбий Европада дастлаб келиб чиєєан иккита жаіон уруши, Жанубий Кореяда кечган ўта єонли фуєаролар урушлари буларнинг барчаси изсиз кетмаган. Шу каби ојир синовлар орєали бу мамлакатлар халєи барєарор тараєєиёт ва эркинлик єадрига кўпроє етдилар. Єолаверса, іозирги даврда нафаєат демократик жамият, балки бозор иєтисодиётини шакллантириш, иєтисодий-ижтимоий фаровонликка эришиш маєсадлари іам сиёсий институтларни эркинлаштиришга доир чуєур ислоіотларни амалга оширишни єатъий равишда таєозо этади. Аввало, ўз яєин ўтмишимиз, яъни собиє тоталитар тузум сабоєларидан келиб чиєиб, єолаверса, илјор демократик мамлакатлар тажрибасини синчиклаб ўрганган іолда Ўзбекистон давлати бош ислоіотчи сифатида мустаєилликнинг дастлабки давридан бошлаб сиёсий институтларни демократлаштириш, уларни фуєароларга яєинлаштириш ва халєчиллаштиришга доир ислоіотларни амалга ошириб келмоєда. Мамлакатда “Кучли давлатдан кучли фуєаролик жамияти сари” концептуал сиёсий дастурдан келиб чиєиб, келгусида марказий іокимият органлари ваколатларининг маълум єисмини маіаллий давлат іокимияти ва ўзини ўзи бошєариш органларига ўтказиш, фуєаролик жамияти барпо этишнинг асосий кафолати сифатида фуєароларнинг сиёсий жараёнлардаги иштирокини юксалтириш, сиёсий єарорлар єабул єилишдаги фаоллигини ошириш чора-тадбирлари кўрилмоєда.

 

 

 


2.2. Сиёсий институтлар фаолиятини номарказлаштириш – эркинлаштириш жараёнларининг янги босºичи

 

Номарказлаштириш іаєида гап кетганда мутахассислар одатда уч хил атамани єўллайдилар. Аслида, бу номарказлаштиришдек мураккаб жараённинг босєичларини номланиши іамдир. Шулардан биринчиси "ноконцентрация" тушунчаси бўлиб, уни баъзи  сиёсатшунос олимлар фаєат марказий іукуматнинг ваколатларини єуйи органларигагина бериш, деб изоілайдилар. Лекин, бошєа бир мутахассислар фикрига кўра бу биринчи навбатда маъмурий єурилишни ислоі этишга доир жараён бўлиб, у демократик іукуматни шакллантиришга єаратилган ислоіотлар билан  бојлиєдир. Даріаєиєат, ноконцентрация кўпинча марказий іукуматнинг маіаллий давлат іокимияти фаолиятига аралашувини ва уни назорат єилишни чеклаш механизми сифатида іам изоілаб келинган.

Иккинчи атама - ваколатларни узатиш (ваколатларни делегация єилиш)  ноконцентрацияга нисбатан янада кенгроє маъно касб этиб, у марказий іукумат ваколатларини ноіукумат ташкилотларга агентлик асосида берилишини билдиради.[48] Єандайдир маънода бу іолат ноконцентрациянинг юмшоє кўринишларидан биридир. Номарказлаштиришнинг учинчи босєичи – автономия бериш бўлиб, бу босєичда ваколатларни узатиш сезиларли тарзда чуєурлашади. Бунда фармойишлар чиєариш ва вазифаларни белгилаш ваколатларини, шунингдек, бу жараён билан бојлиє бўлган маблајларни марказий іукуматдан мустаєил бўлган вилоят, шаіар ва туман каби алоіида бирликлар вакилига, кўпинча демократик тарзда сайланган автоном органларга бериб бориш тушунилади (2-жадвал).

Шуни айтиб ўтиш жоизки, юєорида келтирилган атамалар баъзан ягона жараённинг босєичлари эмас, балки шакллари сифатида іам амал єилади. Хусусан, номарказлаштиришнинг бу уч хил шакли Яєин ўтмишда тоталитаристик тузумнинг ўта марказлаштирилган  сиёсатининг захматларини обдон чеккан ва іозирда демократик ислоіотлар ўтказаётган Шаркий Европа мамлакатларида мавжуддир.  Ана шу жараёнларда давлат органлари ўзларининг єуйи органларига ваколатларини бериб бориш тажрибалари ўтиш даврини бошдан кечираётган мамлакатлар, хусусан Ўзбекистондаги сиёсий ислоіотлар учун фойдадан іоли эмас деб айтиш мумкин.

Номарказлаштириш сиёсий бошєарувни ислоі єилиш єай даражада эканлигини билдирувчи  мезон сифатида іам  машіурдир. Бу бошєарув тамойилларини єиёсий ўрганиш жараёнида яєєол кўзга ташланади. Бунда маіаллий давлат органлари ўз маблајлари єийматининг юєори бўлишини таъминлаш имкониятларига эга бўла оладилар деган хулоса келиб чиєади. Гап шундаки, мазкур органлар марказий іокимиятга нисбатан маіаллий манфаатлар ва эітиёжларни аниєроє ва чуєурроє белгилаш єобилиятига эгадирлар ва бу манфаат ва эітиёжларга тезкорлик билан ўз таъсирини ўтказа оладилар, деб таъкидланади.[49] Шунингдек, маіаллий давлат органлари ва бошєа маіаллий ташкилотлар низомлар ва єоидалар билан камроє чекланган бўлишига муіим эътибор берилиб, уларнинг яхшироє иш юритишга мойиллиги тан олинади. Бу органлар ва ташкилотлар ана шу ижобий жи³атларидан келиб чиєиб, янгиликларга (инновацияларга) кўпроє берилувчан бўладилар. Бундан ташєари, маіаллий органлар ва ташкилотлар аіолига хизмат кўрсатишда уларга фаєат исътемолчилар сифатида єарамайди, балки уларнинг ишлаб чиєарувчилар эканлигига іам муіим эътибор бериб,  бу соіадаги фаолиятини іар томонлама єўллаб-єувватлайдилар. Натижада маіаллий товар ишлаб чиєарувчилар маісулотларининг иш унумдорлиги юєори бўлади ва уларнинг таннархи камроє бўлади.[50]

Марказий іукумат ва маіаллий давлат іокимияти ўртасидаги ваколатлар ва маблајларнинг ўзаро таєсимоти  масалаларини демократик тарзда іал єилиш іам номарказлаштириш тамойилларидан биридир. Бу муіим масалани іал этишда адолат принципларига амал єилиш ва уларнинг іар бирига (марказий іукумат ва маіаллий давлат органларига) амалда сарфлаган меінатлари натижаси асосида іисса ажратишнинг аіамияти каттадир.  Маіаллий іокимиятни  демократик тамойиллар асосида шакллантириш іам ўтиш даврида давлатларнинг номарказлаштириш жараёнларига ижобий тасир кўрсатади. Маіаллий ўзини ўзи бошєариш іаºида Европа Хартиясида бу демократик тамойиллар умумий кўринишда єуйидагича  ифодаланади:

      іокимиятнинг маіаллий органлари іар єандай демократик тузумнинг асосларидан бири іисобланади;

      фуºароларнинг жамият ишларини бошєаришдаги иштироки іуєуєларидан кўпроє маіаллий даражада бевосита фойдаланиш мумкин;

      ўз мажбуриятларига эга бўлган, шунингдек, самарали ва фуєароларга яєин бўлган іокимиятнинг маіаллий органлари маъмурий фаолиятни таъминлашлари мумкин;

      маіаллий ўзини ўзи бошєаришнинг мавжудлиги ва унинг мустаікамланганлиги сиёсий іокимиятни номарказлаштиришда муіим аіамиятга эга;

      ўз   масъуллиги   ва    ресурсларидан келиб чиєиб, демократик йўл билан шаклланган, кенг автономияга эга бўлган іокимиятнинг маіаллий органлари фуєаролик жамияти учун замин тайёрлайди[51]".

Маіаллий давлат іокимияти даражасидаги іокимиятнинг халєєа яєинлиги іаєида гап кетганда, фаєат унинг самарадорлиги іал єилувчи омил эмас. Муіими шундаки, бу іокимият одамларга демократик жараёнларда кенг иштирок этиш учун зарурий шарт-шароитлар іам яратади. Демократлаштириш жараёнларини бошдан кечираётган мамлакатлар тажрибасидан маълумки, іокимиятни номарказлаштириш оєибатида сайловчиларнинг кенг иштирокини ва сайловлар оралијидаги даврда эса уларни сиёсатга кенг жалб этишни таъминлайдиган анъаналар мавжуд. Хусусан, бунда фуєароларнинг жамоат ташкилотлардаги иштироки фаол рајбатлантирилади[52].

Бунинг акси сифатида марказий органлар маіаллий давлат іокимиятининг сиёсий фаолияти єаттиє назорат єилиб турадиган мамлакатларда бу каби иштирок етарли даражада ривожланмаган. Бундай двлатлар Ер юзида іали талайгина. Демак, номарказлаштириш фуєаролик жамиятининг янада кенгроє ривожланишига іисса єўшиб, фуєароларнинг ижтимоийлашуви ва демократиянинг кенг томир отиши учун шароит яратишга ва бу жараёнларнинг давомийлигига ёрдам беради.

Номарказлаштириш сиёсий бошєарув ва фуєароларнинг ундаги иштироки жараёнларида яна шунинг учун іам афзалки, у туфайли жойлардаги хизматлар аіоли назоратида ва таъсирида бўлади. Номарказлаштириш воситасида а³олига кўрсатиладиган хизматлар  масъулиятли бўлади, шунингдек, маіаллий эітиёжларга мос тушишга ва хизмат кўрсатиш сифатини оширишга іаракат єилади, бироє бундай іолатларни амалга ошиши учун номарказлаштирилган институтларнинг ўз  масъулиятларини  тўла іис  этишлари талаб этилади.

Ўзбекистонда номарказлаштириш шароитида иккита муіим масалани іал єилишга эітиёж тујилади: Биринчиси - іокимиятнинг маіаллий ижроия органлари єатор аниє механизмлар орєали сайлаб єўйилган маіаллий вакиллик органлари олдида іисобот бериб боришлари керак. Бунга эришиш осон бўлмайди, чунки авваллари туман ва шаіарлар, шунингдек вилоятлар ижроия іокимиятлари кўпроє марказий іокимият органлари билан єаттиє бојланганлиги ва улар фаєат марказгагина іисобот бериб ўрганганлиги єатор єийинчилик келтириб чиєаради. Хусусан, ¡збекистонда ма³аллий ³окимият тизимида вакиллик  органи  билан  ижроия  органига  битта шахс - ³окимнинг ра³барлик ºилаётганлиги жойларда ижроия ³окимиятни халº тамонидан етарли даражада назорат ºилишга й¢л º¢ймайди.

Бугунги кунга келиб, кўпгина олимларимиз ва мутахассисларимиз ма³аллий даражада ³ам вакиллик органлари билан ижроия органларини бир - биридан ажратиш зарурлиги іаєида фикр билдирмоєдалар[53].  


2-жадвал

Иккинчидан, сайланган вакилларнинг іам ўз сайловчилари олдида іисобот бериш анъаналарини кенгроє жорий этишга зарурият тујилади. Лекин, агар халє депутатларининг сиёсий тажрибаси оз бўлса ва улар сайловчилар олдидаги ўз мажбуриятларини етарлича тушуниб етмасалар собиє шўролар давридан мерос бўлиб єолган стереотипларни енгиш осон кечмайди. Шунга єарамай, 2004 йил охирида Ўзбекистон Олий Мажлисига, яъни профессионал асосда шаклланаётган парламентимизга ва маіаллий вакиллик іокимият органларига бўладиган сайловлар бу соіада катта ижодий ўзгаришлар єилишига умид єилса бўлади.

Хуллас, ўзини ўзи бошєариш органлари ва жамоа аъзолари  фундаментал іуєуєларга эга бўлишлари, ўз устидан єандай раібарлик єилишни ўзлари іал єилишлари зарур. Шу тамойиллардан келиб чиєєан іолдагина маіаллий давлат іокимияти демократик єонунчиликка амал єила олади, яъни у маіаллий жамоаларга ўзини ўзи бошєариш іуєуєини амалга оширишига имкон беради.

Шундай єилиб, номарказлаштириш - маіаллий вакилларни тўјридан-тўјри, умумий сайлов іуєуєи асосида сайлаш, бу билан уларга ўз вазифаларини эркин бажара олиши учун шароитлар яратишдир[54].

Маълумки, номарказлаштиришнинг туб маєсадларидан бири фуєароларнинг ўзини ўзи бошєариш тизими мустаєиллигига автономияга эришишдир. Бу ўз навбатида уч шаклда намоён бўлади.

Єонун ишлаб чиєиш мустаєиллиги - маіаллий іокимият ваколатлари доирасида ўз функцияларини (бу функциялар умумий ваколатларданми ёки узатилган ваколатларни беришдан келиб чиєєан бўладими, бундан єатъи назар) энг маєбул тарзда бажаришдир.

Маъмурий мустаєиллик – іукумат органлари томонидан юєоридан єуйига єараб єилинадиган кучли назоратдан эркин бўлиш.

Молиявий мустаєиллик - ресурслар ва имкониятларни таєсимлаш ва уларни бошєариш, шунга мос равишда масъулиятни іам тўла хис этиш.

Албатта, чегарасиз автономия  бўлмайди. Маіаллий даражадаги іокимият органларининг фаолияти бошєа іар єандай іокимият органлари фаолияти каби конституция ва єонун билан чегараланган. Іар єандай маіаллий іокимият мустаєиллигининг тан олиниши марказий ва маіаллий даражадаги іокимият ўртасида маблај ва вазифалар єандай таєсимланади ва, айниєса, улар ўртасидаги ўзаро муносабатни энг маєбул тарзда єандай тартибга солиш керак,  деган саволлар тујилишига олиб келади. Маіаллий даражадаги іокимият органларининг мустаєил сайлов базаси маіаллий ва марказий даражадаги іокимият органлари ўртасида сиёсий фарє борлигини билдиради. Бу маіаллий эхтиёжлар ва истаклардан келиб чиєєан іолда мамлакат миєёсида хизмат кўрсатиш ва солиєєа тортишнинг турли моделлари мавжудлигини билдиради. Марказий маъмурий органлар сиёсий фаолиятнинг эркин шароитда яшаш ва ишлашни ўрганишлари талаб этилади. Ўз-ўзидан келиб чиєадики, маіаллий давлат іокимияти органлари ўзларига берилган мустаєиллик доирасида солиєлар іажмини белгилаш ва аіолига хизмат кўрсатиш борасида фуєароларнинг іуєуєини амалга ошириш йўли билан іокимиятни бошєариш адолатли кечаётганлигини доимо  текшириб борадилар ва аіолига іисоботлар бериб бориш орєали мувозанатни таъминлайдилар. Бу, шунингдек, сайловчига маіаллий ва миллий даражада ўзининг турли фикрларини билдириш имконини беради.               Шундай єилиб, ўтиш даврида маіаллий іокимиятлар барєарор ва самарали демократияни таъминлашга сезиларли даражада іисса єўшишлари керак. Бунда маіаллий іокимият тузилмаси демократия "жамланиши" ва "кенгайиши"ни таъминлаш учун іаракат єилиши керак. Бу вазифанинг йўналишларидан энг муіимлари єуйидагилардир:

      Фуєароларни маіаллий бошєарувда фаол, узлуксиз ва тўјридан-тўјри сиёсий иштироки учун  єулай шароитлар яратиш;

      Маіаллий жамоаларнинг ўзига хос іусусиятлари ва интилишларига самарали ва эркин муносабат билдиришга ёрдам бериш;

      Єарорлар єабул єилиш, шунингдек аіолига хизмат кўрсатишнинг самарали бўлишини таъминлаш ва і.к.

Јарб мамлакатларининг тажрибаси маълум жиіатлардан фойдали бўлиши мумкин, аммо, муайян бир мамлакатнинг моделини барча соіаларда  бошєа бир давлатга мос келади деб  бўлмайди. Биз юєорида єайд этганимиздек, асосий тамойиллар ва умумий мезонлардан фойдаланишда маіаллий шароитга асосланган ижодий ёндашув зарур бўлади.

Іар єандай замонавий давлатда бошєарув механизми ўзаро бир-бирига бојлиє механизмларнинг мураккаб бирлигига асослангандир. Улар бир-биридан іар давлатнинг географик, демографик, иєтисодий, ижтимоий, маданий, тарихий ва сиёсий ўзига хосликлари каби фарє єилади. Юєорида Јарбий ва Шарєий  Европа мамлакатларидаги фаолият кўрсатаётган маіаллий іокимият органларининг айрим  моделларининг жиіатлари кўриб чиєилди. Бу моделлар ўзига хос жиіатлар билан бирга умумий бўлган томонларга іам эга  эканлигини  таъкидлаш зарур.

Кўрсатиб ўтилган бу каби демократик тамойилларни ўрганиш зарар єилмайди[55].

Шунга єарамай, Јарб мамлакатлари тажрибасини єабул єилишда иккита асосий таідид мавжуд экалигига эътибор єаратиш лозим: 1)  илјор тажрибаларни ислоіотларга жалб єилиш йўллари ўта мавіум; 2) бу каби тажрибалар ва моделлардан турли мамлакатлар шароитида фойдалана олишлари учун мазкур намуналар ўта аниє ва равшан ифодаланган бўлиши керак. Сиёсий бошєарувни ислоі єилишни фаєат іокимиятнинг маіаллий органидан бошлаб, унинг бошєа даражалари бу "яхши" намунага ўз-ўзидан эргашади деб кутиш керакли натижани бермаслиги  іам аниє.

Шулардан келиб чиєєан іолда, биз іар єандай ислоіотлар дастури маіаллий даражадаги бошєарув органларини бутун жабіаларда ўзгартишларга йўналтирилган ва энг яхши тажрибаларга іамда миллий хусусиятларга асосланган таєдирдагина муваффаєият єозонади, деган хулосага келишимиз мумкин.  Бу жараёнларда мавіумлик ва академизмдан єочиш учун ўзгаришларга учраётган тизим ислоіотларга етарли даражада мослашувчан  бўлиши, шунингдек, айтиб ўтганимиздек, бунда маіаллий шароит ва устиворликларни іисобга олиш талаб этилади.

Шу маънода, муайян мамлакатлар іокимият органларининг тузилмаси уларнинг тарихий ривожланиши ва олиб борилган ислоіотлар натижасида юзага келган. Айнан ана шу табиий ва анъанавий бирликларни (мамлакатнинг географик ўзига хосликлари, масалан ороллар, водийлар ёки яккаланиб єолган тој-овул єишлоєлари; аіолининг сони ва таєсимланиши, унинг этник, маданий ва ижтимоий таркиби, єишлоє районлари, саноат зоналари,  ривожланган технология тармоєларининг концентрациясини ташкил єилган мамлакат іудудлари иєтисодий ривожланиш даражаси) іисобга олган іолда олиб борилган ислоіотлар анча муваффаєиятли кечади. Бу маіаллий омиллар муштараклиги туфайли кўплаб мамлакатларда мавжуд іудудий бўлинмалар жуда іам аниє шаклланган[56].

Информация о работе Ўзбекистонда сиёсий институтлар фаолиятини жараёнлари