Қосылған құн салығы бойынша салықтық міндеттемелер есебінің теориялық негіздері

    1 ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫ БОЙЫНША САЛЫҚТЫҚ МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЕСЕБІНІҢ  ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

    1.1 Қосылған құнға салынатын салық:  экономикалық мәні мен мазмұны

    Жалпы, салық жүйесінде негізгі рөльді жанама салықтар алады. Оларға: қосылған құн салығы, акциздер, баж салықтары  жатады.

    Жанама  салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын-ала салық  енгізілгендіктен, іс жүзінде оны  бюджетке сатушы аударады.

    Жоғарыда  аталған салықтардың ішінде және бюджет кірістерінің көздері құрамында  ең маңызды рөльді «Қосылған құнға салынатын салық» алады.

    Тұтыну  салықтары жанама салықтардың маңызды  тобы ретінде дамыған мемлекеттердің салық салу тәжірибесінде ертеден  қолданылуда. Алғашқыда, 1950 жылдарға дейін  бұл топқа тек екі салық  кірді: айналым салығы және сатуға салынатын  салық.

    Айналымға салынатын салық- өзінің табиғатына сәйкес тауар айналымының өндірушіден  соңғы тұтынушыға дейінгі қозғалысының әрбір стадиясында, бірнеше рет  салынады.

    Сатуға  салынатын салық- тауарды соңғы  өткізу кезінде тауар құнынан процент түрінде алынады [5, 49 б.].

    Айналым салығын сату салығынан ерекшелендіретін белгілер:

1. барлық сатылар өндіріс сатыларына қарамастан, соңғы тұтынуға тәуелсіз. Тікелей салықтардан айырмашылығы кәсіпкерлік пайдаға салық салуға немесе тұрғылықты халық пайдасына салық салуға негізделген.
2. Барлық немесе соңғы тұтынудың бөлігінен түрлі тауар топтарына тең ставкалар мөлшерінде салық салу. Оның акциз, кедендік баждар тәрізді жанама салықтардан айырмашылығы тек қазыналық емес, басқа мақсаттарды көздейді. Мысалы, акциздерді арнайы тауар топтарынан (ішімдік және темекі өнімдері) осы өнімдерді тұтыну арқылы жоғары пайда алу мақсатында жүзеге асырылады және кейде қосымша түрде жоғарғы баға көмегімен осы өнімдерді тұтыну мақсатын көздейді. Кеден баждарынан тек сыртқы саудалық емес өнімдермен байланысты, қазыналық және басқа мақсаттарды, мысалы импортты баждар отандық өндірушілерді қорғау үшін қолданылады. Экспортты баждар – арнайы тапшы тауарларды шетелге шығаруды шектеуді көздейтін тауарлардан алынады.
3. Салықтарды тұтыну мемлекеттік кіріс бөліктерін қандайда бір алынған салық кірістерін толықтыру үшін қызмет етеді. Әлеуметтік сақтандыру тәрізді кәсіпкерлердің жарнамалары жанама салықтың осындай түрлерінен ажыратылады. Бұл салықтық жарналар тұтыну есебін толықтырады, мақсатты бағыттағы кейінірек қолданылған әлемметтік қамтамасыз етілген түрлі мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру арқылы бюджеттің кіріс бөлігін торлықтыруға арналған. 

    Айналым салығы келесі негізгі  қағидалар  негізінде құрылды. Ол мемлекеттік  салалық ұйымдар , ұйымдарға кірмейтін  мемлекеттік кәсіпорындар мен өз өндірісі негізінде тауарларды сататын  кооперативтік ұйымдардан бөлінеді. Осындай негізде салық тауар  айналымынан бөлінді, яғни өндірістік шаруашылық қажеттіліктер мен халықтың тұтыну мүмкіндіктерін қанағаттандыруға бағытталған тауар айналымдарынан бөлінді.

    Салықтан  бөлінетін айналымды анықтауда  тек тауар айналымы ұғымы ғана емес, тараптарға сату ұғымы да кіреді. Мұндай сатудың айырушы белгісі  – сол шаруашылық шегінде тауарларды сататын құжат болып табылады.

    Бір ұйымның кәсіпорындары арасында жасалатын тауарларды сату айналымдары  ішкі болып саналды және салық  салудан босатылды. Бұл әдіс шаруашылық ұйымдарда жасалатын шикізат  өнімдері өндірісін ынталандыру  мақсатына көзделген. Осы арқылы өнімнің өз құнын төмендету тек  салық айналымынсыз баға белгілеу жолымен  ғана емес, өндіріс үшін өндірілетін  шикізат шығындарын қысқарту жолымен  өз мақсатына жетті. Тиісті тауар  бағасымен алынатын қоғамның таза табысының  шешуші бөлігі бюджетке осы тауар  арқылы бір рет түсті. Салық айналымын  төлеудің бір жақтылығы төлеушілер санын азайтты, салықты төлеу  мен бөлуге бақылауды жеңілдетті.

    Әр  ұйымдық сала бойынша өнім айналымы процент есебінен 1 процент ставкасы белгіленді. Барлығы өндірістік сала ұйымдар санына сәйкес 46 салық ставкасы белгіленді. Салық әр сатылған тауар  бойынша банк мекемесінде тиісті сатып алушының ағымдағы шот сомаларын  бюджет есебіне енгізу автоматты  бөлу арқылы төленді.

    Жалпы маңызға ие кәсіпорынның салық айналымын  жұмылдыру республикалық және жергілікті қаржы органдарымен жүзеге асырылды. Осындай негізде салық төлеудің орталықтандырылған тәртібі белгіленді.

    Салық реформасы кезінде елеулі кемшіліктер  жіберілді, бірінші кезекте салық  төлеудің бірден орталықтануы.

    Салықты кәсіпорын немесе шаруашылық ұйымдар  өндірушілері емес, тұрғылықты жері бойынша  салалық ұйымдар төледі.

    Жалпы сипатқа ие ұйымдар барлық салық айналымының 94% сомасын төлеуге міндетті болды. Мұндай тәртіп жергілікті қаржылық органдардың салықты есептеу және кәсіпорындардың өндірістік жоспарларын орындауға бақылауын шектеді. Жергілікті бюджеттер үшін салық шегерімдері нақты сомаларда белгіленді.

    Салық айналымының салалық ставкасы деп  аталатын иесізденген ставкалар  жүйесінің салық айналымына түсуі  теріс қалыптасты. Ставка көбінесе барлық біріктірілген айналым шегерімдерімен анықталынды, ол тауар топтары салықтарын иесіздік арқылы жұмылдыруды көздеді. Ставкалардың мұндай жүйесі маңызы бойынша  салық айналымын нақты тауар  бағаларынан және қоғамның таза табысы жинақтары кезеңінің кейінделуін  білдірді.

    Салалық ставкалардың көптігі жылдардағы баға құрылымы мен ассортиментіне сәйкес келді және бірыңғайланған салық айналымдарындағы сала төлемдері деңгейімен анықталынды. Салалық ставка жүйесі бағаны жоспарлауды қиындатты және өнімнің жеке түрлерінің азаюына әкеліп соқты, шаруашылық есеп айырысуды әлсіретті.

    Салық айналымын орталықтан алу кері әсерін тигізді және бірыңғай салалық ставкалардың болуы салықты фактілі емес, жоспарлық  айналымнан алуды төмендетті. Салық  реформасының кемшіліктері оның екі  сатысында болды, яғни кейін салық  айналымын алу жүйесіне маңызды  келесідей өзгертулер енгізілді.

    Салық айналымын алу тәртібі орталықтандырылған салалық ұйымдарда біртіндеп  бірлестіктер құрамына енетін жекетрестер  мен кәсіпорындардан деорталықтандырылған салық алумен ауыстырылды. Деорталықтандырылу тәртібіне ену тек салықтың түсуін жеделдетіп қана қоймай, айналым есебінің толықтығын, салық есептеу дұрыстығын қамтамасыз етті. Жергілікті басқару  органдарының бюджет алдындағы кәсіпорындарға қатысты міндеттерін орындау  мүдделілігін арттырды, қаржы органдарының өнімдерді өндіру мен сатуды жүзеге асыру жоспарларын орындауды  бақылауын күшейтті.

    Салық айналымының салалақ ставкалары мемлекеттік өндірістік кәсіпорынның тауарлық топтық ставкаларымен алмастырылды. Салық ставкалары тауар бағасымен жүзеге асырылатын қоғамның негізгі табыс деңгейі есебімен белгіленді. Айналым салығының ставкалары 143–ке дейін жеткізілді.

    Айналым салығының ставкалары өзгертілді, ол жеке салалар пайдалылығының және тауарлардың  өзгертілуімен байланысты болды. Айналым  салығының ставкалары айналым пайыздарында белгіленді, сонымен қатар салықты  төлеу мерзімі туралы өзгерістер болды.

    Айта  келе, айналым салығының жетіспеушілігі ол тауар өндірісі процесіндегі әрбір  кезекті стадияда соңғы өнім құнына нақты қосылған құнға бұл салықтың байланыссыз болуы. Анығырақ айтсақ, айналым салығы әрбір стадияда қосылған құнға байланысты емес өндірістік стадия санына байланысты өзгеріп отырады [5, 121 б.].

    Бүгінгі таңда қосылған құн салығы салыстырмалы түрде ең жас салықтың бірі болып  табылады. Бүгінгі күні қызмет атқарып, іс жүзінде пайдаланып жүрген салықтар тәжірибеге ХІХ ғасырдың ортасында  пайда болған. Кейбір салықтар мысалы, акциз, жер салығы ерте заманда–ақ пайда болды. Қосылған құн салығының негізгі құрылымы Францияда әйгілі, танымал экономист М.Лореннің арқасында 1954 жылы жасалды. 1958 жылы Францияның салық жүйесіне енгізіліп, қолдана бастады. Сол уақыттан бастап қосылған құн салығы аналитикалық және статистикалық мақсатта ХІХ ғасырдың аяғында қолдана бастады. Қосылған құн салығының пайда болуы мемлекеттік шығындардың өсуімен және табыстарға деген мемлекеттің қажеттілігінің өсуімен байланыстырады. Жанама салықтардың ең алғашқы түрі акциз болып табылады. Олар тауарлардың бөлек түрлерінен алынады. Оған қарама - қарсы бағытта қосылған құн салығы шығады, өйткені бұл салық тауарлардың барлық түрлерінен алынады және әмбебап болып табылады.

    Жоғарыда  айтып өткендей, жанама салық салудың  алғашқысы сатудан түсетін салық  болып табылады, сол уақытта ол қосылған құн салығымен салыстырмалы түрде сәйкес келетін. Сатудан түсетін  салықтың пайда болу себебін бірінші  дүниежүзілік соғыс кезеңіндегі  “әскери шығындардың” көптігімен байланыстырады. Салықтың бұл түрі тауардың өндірушіден тұтынушыға жылжу  барысында өтетін барлық сатыдан  көп рет өндіріледі. Салықтың қызмет ету нәтижесінде сатылатын тауарлардың  бағасы өсе келе өндірушілер, сонымен  қатар тұтынушылар тарапынан  келіспеушіліктер туғызды. Ең алдымен  бұл келіспеушіліктің себебі бұл  тұтынушылардың, көп рет сату салығы өндірілетін тауарды өте қымбат бағамен сатып алған болып  табылады. Ал басқа жағынан өндірушілер  де бағаның өсуіне және сұраныстың күрт төмендеуіне байланысты өндірілген өнімдерін өткізе алмай, зиян шекті.

    Өндіріп алу сұраныстарына сай келетін  сатудан алынатын салық салық  жүйесіне қайтадан енді. Осы салық  пен салық салудың механизмі  біршама өзгерді. Біріншіден, ол тек  қана бір жерден алына бастады, әрине  бөлшек сауда сатысында және капитал  айналымын бәсеңдеткен жоқ. Екінші қорлардың айналымдылығының өсуімен  байланысты қазынаға түсімнің келіп  түсу процесі жылдамдатылды. Осы  жағдайға байланысты мемлекет біршама  шығынға ұшырады, өйткені, тауар  өндіру және тауар айналымы сатыларын  толығымен бақылай алмады. Салық  салу объектісіне көп рет салық  салған уақытта өндіріп алу ұйымдары салықтық декларацияларды қабылдау барысында капитал қозғалысы  жөнінде ақпарат алуға мүмкіндік болатын. Ал тек бір рет салық салу барысында – бөлшек сауда сатысында – бұндай мүмкіндік жойылатын. Айтылған барлық факторлар қосылған құн салығының пайда болуына әкелді және бұл салық мемлекетке өндіріс және тауар айналымының барлық сатысына бақылау орнатуға мүмкіндік берді.

    Қосылған  құн салығының осылайша дүние  жүзінде кең тарауы 1957 жылы Римде  Еуропалық Одақтың құрылуы барысында  мүше мемлекеттер ортақ нарықты  құру мақсатында өздерінің салық  жүйелерін бірыңғайға келтіруге  қол қоюына байланысты. 1967 жылы Еуропалық  Экономикалық Одақтың екінші директивасында қосылған құн салығы жанама салықтардың  ішінде “ең басты салық” деп  жарияланды және бұл салықты 1972 жылға  дейін салықтық жүйеде мемлекеттер  міндетті түрде енгізуін сұрады. Еуропалық  Экономикалық Одақтың кеңесінің  алтыншы директивасында қосылған құн  салығының бүгінгі күнгі жүйесін  қорытындылап бекітті. Содан кейін  қосылған құн салығының мәлімдемелерін 1991 жылы оныншы директивамен бекітті  және осы стандарттар Еуропалық  Экономикалық Одақ мүшелерінің салықтық заңдарына енгізілген. Қазіргі таңда  қосылған құн салығы әлемнің қырықтан астам елдерінде өндіріліп алынады. Қосылған құн салығының әлемдегі көптеген елдерге таралуы оның өмірге қабілеттілігін және нарықтық экономиканың барлық талаптарына сай келетінін  көрсетеді. Айта кететін жай, бұл салық түрінің салық салу тәжірибесіне енуінің келесі факторлары бар:

    Біріншіден  тікелей салықтарда болатын кемшіліктер. Олардың қатарына салық салудың  ауырлығын, салық төлеуден бас тартудың көп болуын жатқызуға болады [11, 213 б.].

    Екіншіден, мәңгілік бюджет тапшылығы және салық  салу базасын кеңейту арқылы табыстарды көбейтуге деген мұқтаждықтың болуы.

    Үшіншіден, салық жүйелерін экономикалық даму деңгейіне сәйкес өзгерту.

    Қосылған  құн салығының кейбір мәселелеріне талдау жасап көрелік:

    Біріншіден, салықтық жүйенің қалыптасу барысында  қосылған құн салығы және оның жанама салықтар арасындағы «негізгі бәсекелестері» – «бөлшек сауда салығы» және «тұтыну табысына салынатын салық» арасындағы талдау мәселесі.

    «Бөлшек сауда салығы» айналыста қарапайым және тұтынушыға түсінікті болып қызмет етуі шектеулі болғандықтан салық салу объектісі тек кейбір тауар сатуда қолданады. Бұл салық қызметтерге салынбайды. Бірақ та, бағаның көтерілуі бұл салықты да белсенді етіп көтереді. Өйткені әр өндірісті өзгерту кезеңіндегі жалпы түсімнің ешбір шегерімсіз салық салынады және барған сайын салықтық міндеттеме өсе береді.

    Егер  салықтық жүйеде бөлшек сауда салығынан  басқа салық түрі болмаса, онда тұтынушы белгілі тауардың бағасын басқа  бағамен салыстыра алмайды.