Қосылған құн салығы бойынша салықтық міндеттемелер есебінің теориялық негіздері

    Қосылған  құн салығының сомаларын қайтарумен байланысты жүргізілетін тексерістердің сапалы болуын қамтамасыз ету үшін, 2009 жылы 1 шілдеде салықтөлеуші – экспортердің қосылған құн салығының қайтарылуы туралы өтініші 60 күннен 90 күнге ұзартылды.

    Қосылған  құн салығын қайтаруда, қара және түсті металды экспорттауда кең өріс алған тәртіп бұзушылықты, есепке ала отырып 2009 жылы 1 шілдеде бұл операциялар бойынша нольдік ставканы қолдану жойылды.

    Айта  кететін жай, Қосылған құн салығын бюджеттен қайтару тәртібін нығайтумен бірге, трансферттік баға белгілеудің кейбір сұрақтарын шешу туралы, салық туралы заңға ережелер енгізілді; Себебі, сыртқы сауда мәліметтері мемлекеттен капиталды шығарумен байланысты, делдалдың - сауда әрекетті жүзеге асыратын мекемелер үшін, (2000 жылы 1 қаңтардан бастап) егерде импорт тауарларының өткізу бағасы тұтыну бағасынан төмен болса, онда экспорттық баға арасындағы айырма қосылған құн салығын салуға жатады. Бұдан басқа, Қосылған құн салығын қайтаруда қосымша шетеулер енгізілді, оған сәйкес салықтың қайтарылуы тек қана экспорттың бір бөлігінде, яғни салық төлеушінің экспорттық табыс шотына шетелдік сатып алушыларының төмендерінің жүргізілгені анықталса ғана, қайтарылады.

    Қосылған  құн салығын тіркеуді жақсарту мақсатында 2002 жылы 1 қаңтардан бастап қосылған құн салығын төлеушілерін бөлек тіркелуі енгізілді; Сонымен қатар, қосылған құн салығын есепке тұрғызу орталықтандырылған түрде жүргізіледі, ол өз кезегінде қосылған құн салығын төлеушілерінің бүкіл ел бойынша орталықтандырылған базаның болуына өкімді, соның нәтижесінде мемлекеттін салық төлеуші реестірімен сәйкестендіріледі. Ол салық төлеушінің тіркеу номерін қолданып шот-фактура беретін, әрекетсіз кәсіпорындарды анықтауға мүмкіншілігін тұғызады.

    Есепке  жатқылылатын шот-фактураларда жабдықтаушының мөрі қойылуымен байланысты, мөрлерді лицензиялауды ұсынамыз, ол жасанды мөрлерді қолдану тәжірибесін тетеуге ықпал жасайды.

    Бүгінгі таңда, нолдік ставка бойынша айналымдардың қосылған құн салығын қайтару, салықтық реттеуде өте күрделі мәселе болып табылады.

    Тексерісті өткізу барысында, қосылған құн салығының сомаларын қайтару дұрыстығына көз жеткізу үшін, есепке жатқызылған Қосылған құн салығы бойынша шот-фактуралар қарастырылуы қажет.

    Қазақстан мен Россияның «белгімен елдер» әдісіне қосылған құн салығын алу принципінің өтуі; тауар айналымының күрделі болуы Қосылған құн салығы сомаларының тең өсуіне әкеледі. Соған сәйкес, қайтарылатын Қосылған құн салығы сомаларының  дұрыстығын тексеру үшін тексерістер саны өседі.

    Экспорттаушы  – кәсіпорындардың жабдықтаушыларының берген шот-фактураларының көлемін, салық органдарының оперативті мүмкіншіліктерімен салыстыру мүмкін емес.

    Бір шот-фактураны бекіту үшін салық инспекторының бір жұмыс күні жұмсалады: тексеріске қажетті құжатты алу қажет және жабдықтаушы-кәсіпорынға қарама-қарсы тексеріске шығуы керек, сол кезеңге сай алғашқы құжаттарды көтеруі қажет, республика аймақтарындағы бухгалтерлік регисторлардағы мәліметтердің сәйкестігін тексеру керек.

    Сонының нәтижесінде, Қосылған құн салығы мемлекеттік бюджетке төлеуінің тексерілуі глобальды проблемаға айналуы соншалықты, оның шешілуі жаңа технологиялық құралдарсыз мүмкін емес. Осы мақсатпен бүгінгі таңда, шот-фактуралардың мәліметтері бойынша, орталықтандырылған базаны қалыптастыру тәртібі өңделген, қайтарылатын Қосылған құн салығы сомаларының дұрыстығын бекітуді автоматизациялау процесі мен программалық құралдарды өңдеу қарастырылып жатыр. Оның басқада, мүмкіншіліктерін қоспағанда, қосылған құн салығы қарама-қарсы тексерістер процесінде «адам» факторынан қашу мүмкін болуды. Керісінше жағдайда, қосылған құн салығын қайтару сұрақтары жаңа экономикалық және құқықтық жағдайда, қайтару туралы өтінішті қарастыру мерзімін ұзартуды қажет етеді, себебі шот-фактураларды мұқият тексеруі қажет, ол проблеманы шешпейді тек қана жаңа өтініштердің санының көбеюіне әкеледі. Немесе, салық органдарының санын көбейтілуі қажет (ол дегеніміз бюджеттен қаржыландырылуы қажет деп табылады).

    Қосылған  құн салығын есептеу механизмі  түзетулерді қажет етеді. Жиынтық салықтық ауыртпашылықты анықтау, жалпы салық ауыртпашылығының ішінде қосылған құн салығының үлес салмағы, әлеуметтік салықпен табыс салығымен салыстырған, басым екенін көрсетті. Жанама салықтардың, салық ауыртпашылығының бір бөлігін өнім тұтынушылығына аударуына, қарамастан, нақты экономикалық жағдайда олар ауыртпашылықты.

    Экспорттаушы  – кәсіпорындардың жабдықтаушылармен  шығарылған шот-фактуралардың саны салық органдарының оперативті мүмкіндіктерімен салыстыруға болмайтын шамасына дейін жетеді.

    Бір шот-фактураны тексеру үшін салық инспекторының 1 толық жұмыс күні кетеді: тексеріске нұсқаманы жазу керек және кәсіпорын-жабдықтаушыға қарсы тексеріс жасау керек, сәйкес кезеңнің құжаттарын ашып және республиканың әртүрлі облыстарындағы бухгалтерлік регистрлерінде сәйкес тауар жөнелтуін айқындалуын тексеру қажет.

    Сонымен, экспортерлерге төленуге ұсынылатын қосылған құн салығының мемлекеттік бюджетке төлеудің шынайылығын жалпы тексеруі глобальды мәселеге айналды. Және оны шешу қазіргі технологиялық құралдарсыз мүмкін емес. Осы мақсатта қазіргі кезде шоттар-фактуралар бойынша мәліметтердің орталықтандырылған қоймасын қалыптастыру тәртібі құрастырылады, төленуге ұсынылатын қосылған құн салығының сомаларының шынайылығын растау процессін жасау мен автоматтандыру бойынша бағдарламалық құралдары жасалып отыр. Басқа да артықшылықтардан басқа қосылған құн салығы бойынша қарсы тексеріс кезінде «адамдың» фактордан құтылуға мүмкіндік пайда болады. Себебі қосылған құн салығын қайтарылуы мәселесінің жаңа экономикалық және құқықтың жағдайларында шот-фактураларды егжей-тегжейлі тексерістердің қажеттілігінен қайтарылуы туралы өтініштерді қарастырудың мерзімдерін елеулі көбейту қажеттілігі туады. Ал бұл барлық жаңа өтініштердің шағырландырылуынан мәселені шеше алмайды. Немесе салық органдарының санын арттыру керек (яғни бюджеттен оларды қаржыландыруы де керек). Қосылған құн салығын есептеудің қазіргі механизмі түзетілуін талап етеді. Жанама салықтар салық ауыртпашылығының бөлігін өнімді тұтынушыларына жүктелетініне қарамастан нақты экономикалық жағдайларында солардың әсерін өнім өндірушілері де сезеді. Және есептеулер көрсеткендей, қосылған құн салығын салықтың ауыртпашылығы тікелей салықтарымен салыстырғанда әжептәуір жоғары.

    Осы жағдай қосылған құн салығын есептеудің тәжірибесіндегі кемшіліктерімен түсіндіріледі.

    Біріншіден, біздің республикамызда қосылған құн салығының салық салу базасы болып Қосылған құны ғана емес, басқа да оған ешқандай қатысы жоқ элементтері табылады. Қосылған құн салығы айналысқа салынатын салығы ретінде немесе «әмбебап акциз» ретінде шығады, себебі салық салудың объектісі болып тауарлар, қызметтер, қызмет көрсетулердің жалпы құны табылады. Бір уақытта «шығындар» бойынша төленген Қосылған құн салығының сомаларын есепке алудың жүйесі қолданылады. Қосылған құн салығынын есептеудің осы әдісін әлемдік тәжірибеде қолдайды және ол өте қолайлы болып есептелінеді. Мұнда бюджетке төленуге тиіс Қосылған құн салығының сомасын анықтау механизмі жөнінде әңгіме айтылмайды, салық салудың базасын анықтаудың дұрыстығы туралы айтылады. Мысалы, Қазақстандағы заңдылығы бойынша Қосылған құн салығынын салық салу базасында акциз сомасы, амортизациялық аударымдары, кедендік баждары қосылады. Егер республиканың территориясына акциз тауарларының импортын жіберсек, онда Қосылған құн салығы мен салынатын айналасына төленген акциз сомасы, кеден баждың сомасы қосылады. Сонымен, мұнда 2 мәрте емес, 3 есе салық салу байқалады.

    Монополияланған нарықтың және бағалардың кедергісіз өсудің жағдайында қосылған құн салығындағы информацияның итермелейтін тетік ретінде табылады. Ал шетелдік тәжірибе бойынша Қосылған құн салығының фискальды емес, реттеуші функциясы оны кеңінен пайдалану үшін қолайлы және тартымды етеді.

    Екінші  кемшілігі – бұл қосылған құн салығының нақты төлеу сәті мен салық салынатын өсімді өткізу сәтінен асып тұр. Ал салық есебіндегі есептеу әдісін қолдану кезінде жағдай нашарланып тұр [20, 265 б.].

    Есептеу әдісімен есептегенде өткізуді жүзеге асыру сәті болып есеп айырысу  шотыма қаражаттардың түсу күні емес, тауарларды түсіру, жеңілту кезі болып  саналады. Сонымен, кәсіпорын өткізген өнімнен түсімнің түскеніне байланыссыз  қосылған құн салығынын төлеу тиіс. Егер өнім уақытында өткізілсе және акция есеп айырысу шотына түссе де, есепке алынатын Қосылған құн салығының сомасы өзінің мағынасы бойынша (инфляцияны есепке алумен) жабдықтаушыларға төленгеніне қарағанда аз болады. Есептеу әдісінде кәсіпорынның меншік айналым қаражаттары қосылған құн салығының төлеуіне ауытқиды. Және қаражаттар ауытқитын мерзімі қаражаттардың  есеп айырысу шотына түсу мерзіміне тәуелді қарыз тек 3 өткеннен кейін күмәнді болып қарастырылады, және Қосылған құн салығының сомасы тек осы мерзім біткен кезде ғана есепке алынады және инфляцияға түзетусіз.

    Қосылған құн салығын алудың қазіргі кездегі тәжірибесі шағын және орташа бизнестің кәсіпорынның қызметіне кері әсер етеді. Қаржы ресурстардың жетіспеушілігі кезінде, меншікті айналым қаражаттарының жоқтығы жағдайында экономиканың берілген секторының ауыр жағдайы нашарлатады.

    Тағы  бір мәселе – бұл бюджеттен  орын толтыруының тоқтатылуы (бюджеттік  проблемаларымен байланысты). Артық  төленген салықтар сапасын бюджеттен  қайтару мен қайтарылуын тоқтатқаны үшін салық органдарына қаржы  секцияларына қолдану мүмкін емес. Ал сәйкес инфляциялық күтудің уақыты өтуімен осы сомалардың алғашқы  құны азаяды.

    Қосылған құн салығын қолданудың шетел тәжірибесін зерттеуі оның механизміндегі мықты реттеуші бастама туралы нәтижені шығаруға болады. Қосылған құн салығын бюджеттік қаражаттарының инфляциялық құнсыздануды болдырмаудың тиімді тетіктерінің біреуі болып табылады, себебі салықтың түсімдері бағалардың өсуімен тікелей байланыстырады. Ол мемлекеттік мүдделеріне байланысты бағалардың либерализациясымен және инфляциясымен үйлеседі. Бағалар өскен жағдайында қосылған құн салығын салықтың түсімдері өзгеріссіз ставкаларына қарамастан өседі. Қосылған құн салығы ставкаларды дифференциация жолы мемлекетке тұтыну сұранысының маневріне елеулі еркіндік береді. Қосылған құн салығының көмегімен тұтыну сферасы реттелінеді, жоғары дамыған өнеркәсіптік мемлекеттерде оны қолданудың негізгі мақсаты болып «экономиканы жылытуынан» болдырмау үшін төлемқабілетті сұранысын төмендетуге ұмтылысы табылады. Сонымен, қосылған құн салығы экономиканы мемлекеттік реттеу құралы, қайта өндіріс дағдарысымен күресетін тетік ретінде шығады. Сонда дамыған елдерде қосылған құн салығы, әдетте, тотальды шара ретінде енгізілмейді.

    Шетелдік  елдердің салық заңдылығымен елдің  тарихи және әлеуметтік-экономикалық дамуына сәйкес орнатылатын кәсіпкерлер  үшін жеңілдіктер қарастырылады.

    Барлығы үшін жалпы салықтың жеңілдік болып  өткізілген өнімнің айналымының  салық салынбайтын минимум табылады.  Бұл жеңілдік шағын бизнесті қолдауын білдіреді.

    Белгілі бір мөлшерде Қосылған құн салығының реттеуші  қызметі дифференцияланған жарналарды қолдану арқылы жүзеге асырылады. Бірақ Қосылған құн салығындағы жарналардың дифференциясы экономикалық тұрғыда негізделуі кез-келген уақытта дұрыс болмайды. Бірегей жарналар жөн көрінеді, өйткені есептеудің проблемалары жеңілдетіледі және де салықтың ауыртпашылық тең мөлшерде бөлінеді, сонымен қатар Қосылған құн салығының әсер  ету механизмінің кәсіпорынның іс-әрекетіне ықпалы көріне бастайды. Егер бүкіл тұтынуды бір жарнамен есептесек, Қосылған құн салығы өзара алмастырушы тауарларға қатысты бейтарап болып, тұтынушының талғамына әсер ете алмайды. Сонда (қорлануға тұрақты бейімдеуімен қаржы тұрақтылық жағдайында) Қосылған құн салығы тұтынушыға қатысты пропорционалды, ал табысқа байланысты регрессивті болып келеді.

    Салықтың  дифференциацияланған жарналары оның регрессивтілігін төмендету мақсатында қолданылады. Мысалы, төмен жарналарын бірінші қажетті тауарлар үшін қолдануға  болады. Соларға сұранысының баға бойынша икемділігі төмен, бұл табысқа  қатысты Қосылған құн салығының регрессивті сипатын төмендетуге мүмкіндік береді және тұтынуға байланысты салық салудың прогрессивтілік элементін қосады.  Салықтың жоғары жарналарын байлық заттарына қатысты орнатуға болады. Бұл салықты алудың үнемі деңгейінде және бюджеттік түсімдерді төмендетпеуінде төмен табыстары бар топтары арасында салықтың ауыртпашылығын азайтуға мүмкіндік береді. Осындай нәтижеге қосылған құн салығының бір жарнасы арқылы жетуге болады, қымбат тұтыну тауарларының жоғары акциздік салуды бір уақытта енгізу арқылы.

    Әрбір нақты жағдайында қандай әдіс түрі қолайлы – бұл сұрақ тактикалық.

    Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамыту мен салықтың базаны нығайту үшін Қосылған құн салығын бірыңғай ставкасын енгізу қажет – 12 пайыздық деңгейінде және сол бойынша жеңілдіктерін азайтып, тек шикізат экспорты бойынша «0» жарнаны қолдану тәртібін қарастырып, тауарлар экспорттаған кезде оны қолдану қажет.

    Қосылған құн салығын есептеудің қазіргі тәжірибеге талдау жасасақ оны алудың механизмін жетілдіру бойынша келесі шараларды қолдану қажеттілігі жөнінде қорытынды шығаруға болады: