Қосылған құн салығы бойынша салықтық міндеттемелер есебінің теориялық негіздері

    1.3 Қазақстан Республикасында қосылған құн салығындағы кейбір мәселелер және оны реттеу

    Қосылған  құн салығы іскерлік белсенділікке  және өндірушінің шығындарына тікелей  әсер етеді. Өндірістің төмендеуі, кәсіпорындардың  және халықтың төлем қабілеттілігінің төмендеуі сұраным шектеулігін  туғызады. Бағаны өсіруге мүмкіншілігі жоқ тауар өндіруші Қосылған құн  салығын өзінің меншік пайдасынан төлеуге  мәжбүр, әрине бұл жағдай өндірісті  тоқтатуға немесе өндіріс эффектілігін төмендетуге қосымша фактор болып  табылады.

    Сонымен қатар қосылған құн салығы алынатын тауарларды өндіруші де, мемлекет те табыстарын жоғалтады. Керісінше жағдайда белгілі бір өнімнің бағасын арзақанда да тұтыну қорқы өсіп кәсіпорындардың шығындылығын туғызады, бұл жағдайда біздің экономикаға өте қауіпті.

    Жанама  салықтардың жүйесін құру барысында, мемлекеттің салықтық жүйесінің  және экономикалық дамуының ерекшеліктеріне  көңіл аудару керек. Ол ерекшеліктері:

• Ақпараттық және саяси факторының көзқарасы жағынан ұзақ өндірістік циклдің және өнеркәсіпке салынған салымдардың қайтарымдылық мерзімі ұзақ болуы үлкен тәуелділікке әкеледі.
• бос қаражаттар қорының жетіспеушілігі өндірістік

сферадағы өнеркәсіптік өзара төлей алмаушылық дағдарысына әкеледі.

    - өнеркәсіптік  кәсіпорындардың төмен табыстылығы, олардың еңбеккерлерге төлейтін төмен еңбек ақылары квалификациялық кадрлардың жоғалтылуына әкеледі, ал квалификациялық еңбекті қажет етпейтін еңбек үшін төленетін жоғарғы еңбек ақы мемлекеттің интелектуалды потенциалын жоғалтуға әкеледі.

          Қосылған құн салығы өндірудің механизмі кәсіпкерлердің шаруашылық іскерлігіне әсер ететіні  жөнінде нәтиже жасауға болады.

          Тауардың немесе өнімнің тауар өндіруші мен сатушы арқылы өтуі барысында қосылған құны да өседі, осылайша өндіріс және айналым циклінің мүшелерін салық төлеуге мәжбүрлейді.

          Қосылған құн салығын өндіру, айналым қорларының тез айналуы барысында эффектті жұмыс істей бастайды, бұл Қосылған құн салығын төлеуге кеткен шығындар қорының қайтарымдылығын қамтамасыз етеді.

          Қосылған құн салығының кәсіпорынның басқа негізгі қаржы шаруашылық көрсеткіштерімен өзара қатынасын көрелік.

    Салықтар  төлемдерін үнемдеудің үлесі 25% және табыс 70% болғанда кәсіпорынның ақша қаражаттары қалмады және кәсіпорын бюджетке 300 бірлік мөлшеріндегі заңды тұлғалардан алынатын табыс салығын төлеуі тиіс. Осыдан барып негізгі қорларды сатып алу барысында оның өзіндік құны шегерімге жатпаса да қосылған құн салығын бюджетке төлейді, бұл жағдайда бюджет үшін компенсациялық сипат енеді. Мынандай заңдылық болады: қосылған құн салығы шегерімде неғұрлым көп көрсетілмесе соғұрлым заңды тұлғалардың табыс салығы көп болады.

          Әрине қосылған құн салығы бойынша салықтың заңдарындағы арнаулы жеңілдіктерді пайдалану жөн. Салықтық кодексте салық салынбайтын айналымдар бекітілген, олар: Қосылған құн салығының төлеушісі болып табылмайтын, шаруашылық жүргізуші субъектілер; қосылған құн салығын есепке жатқызу жөніндегі салықтық есеп ережелері.

    Кесте 1

    Қосылған  құн салығын есепке жатқызу 

    Қаржылық  жылдың нәтижесі бойынша резервті табыстың қалыптасуы, дивидендтердің және басқа  да төлемдердің есептелуі алынған  қаржылық нәтижеге байланысты есептеледі, сондықтан мысалдың екіншісі «пайдалы» болып табылады. Осыдан барып заң талаптарына сай жұмыс істелсе онда ол пайдалы деген қортындыға келуге болады. Мысалы, қосылған құн салығын есепке қою немесе өндіру, дұрыс рәсімделген шот-фактураларсыз жүзеге асыру мүмкін емес. Егер Қосылған құн салығының сомасы сәйкес құжаттарда көрсетілмесе онда ол тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) өзіндік құнына жатқызылады. Әрине бұл жағдай өнімінің бағасын көтереді, де оның бәсекелістік қабілеттілігін төмендетеді, ал бағаны арзандату тек рентабелділікті қысқарту есебінен жүзеге асады, содан барып кәспорынның қаржылық нәтижесіне әсер етеді [20, 252 б.].

          Қосылған құн салығының  жанама салық екендігіне қарамастан , оның кәсіпорын іскерлігінің нәтижесіне әсері ауыр болуы мүмкін.

          Менің қарастырған  мысалдарым шартты болып табылады, бірақта Қосылған құн салығын есептеу, кәсіпорын іскерлігіне әсер етулері орынды деп есептеуді сұранамын.

          Қосылған құн салығын  есептеу салықтық саясатты жүзеге асыру  барысында әр уақытта салықтың реттеуді қажет етеді.

          Қазақстандағы Қосылған құн салығы бойынша жарналар мәселесін қарастырайық.

          Жарнаны төмендету - өте жауапты қадам. Біздің ойымызша салық жарналарының төмендеуі жоспарлардың  ұзақ қайта өңдеуін қажет етеді.

          Қосылған құн салығының  жарнасы –12 пайыз. Бұл жағдайда көп немесе аз деп айтуға болмайды. Венгрияда қосылған құн салығы – 24,5 пайыз - мемлекет дамуда. Қосылған құн салығында факторлардың жиынтығында қарастыру жөн, мысалы: капитал айналымының жылдамдығы, эффектілігі, яғни өндіріс пайдалылығы, инфляция, ақшаның құны (несиенің құны немесе несиенің пайыздың жарналары), өндіріс құрылымының кезгі шығындары шикізат және  материалдар, тірі еңбек және өндірістің басқа факторлары. Бүгін бізде халықтың шаруашылық бойынша өндірістің эффектілігі жоқ, ақша құны өте жоғары, айналым қорлары жетіспеушілікті, капиталдың айналымдық жылдамдығы ұзақ, менеджменттің жоқтығы біздің кәсіпорындарға қосылған құн салығының 12 пайыздық ставкасы ауыр тиеді.

    Салық төлеушілер үшін бұл нені білдіреді? Бұл салық төлеушілер үшін экономикаға позитивті тенденцияға әкеледі, Қосылған құн салығы бойынша бюджет пен есеп айырысу ай сайынғы нәтиже бойынша жүзеге асқандықтан бұл бюджетті аванстаушы салық болып табылады. Қосылған құн салығы жарнасының төмендеуі, әсіресе кейбір кәсіпорындардың сауда-өндірістік циклі үш айдан астам уақыт болса және тірі еңбек үлесі жоғары болса. Қосылған құн салығының жарнасының төмендеуі бұндай кәсіпорындарға айналым құралдарын үнемдеуіне және салықтық ауыртпашылықтың төмендеуіне мүмкіндік береді.

    Қосылған  құн салығының төмендеуі жағдайында салықтөлеушінің ісқимылының екі көрінісі бар.

    Бірінші көріністе бағаны өзгертпей салықтөлеушілерде қалатын табыс бөлімін көбейтуге болады. Бұл бірінші көрініс психологиялық түрде, Қосылған құн салығының төмендетілген жарнасы алғашқы енгізілген уақыттың бірінші күндерінде іске асады. Қосылған құн салығы бойынша төлемдердің азайтылуына байланысты салықтөлеушілер қосымша табысты иеленеді.

    Екінші  көрініс бойынша қосылған құн салығы жарнасының төмендеуі кезінде салықтөлеуші өткізу нарығын кеңейту, бағаның төмендету, өндіріс көлемін кеңейту және нарықта қатысу үлесін көбейту стратегиясын қолданады. Осы көрініс бойынша қимылдайтын тұлғалар бағаны төмендететін, өндіріс көлемін кеңейту есебінде белсеңді саясат жүргізеді. Екінші көріністе экономиклық бәсекелес секторларында байқауға болады, әсіресе құрылыс және қызмет көрсету сферасында байқалады. Ал монополиялар немесе Қазақ Республикасының территориясындағы алтернативасы жоқ өнімдерді өндірістін кәсіпорындар, бағаны төмендетпей салықтың жарналардың төмендетуінен қосымша табысқа ие болады.

    Жалпы импорт 4 пайызға төмендеді, өйткені оның үлкен үлесіне шикізаттар, материалдар және жабдықтар кіреді, бұл жағдайды жайлы деп есептеуге болады. Импорт бойынша келетін шикізат пен материалдардың бағасының арзандауы, өндірістің арзандатылуына және өзіндікқұнның төмендетуіне әкелуі тиіс. Сонымен қатар шикізат және материал өндірушілері бәсекеге қабілетті болу үшін бағаны төмендетуге және өткізу нарығын кеңейтуге мажбүр болады. Осы нарық сегментіндегі сұраныс тұрақты болғандықтан және жеткізу жақсы ұйымдастырылған-дықтан бәсекеге байланысты бағаның арзандатылуы тез арада байқалады. Осы құбылыс тендерлерде көрінеді. Тендерлерде ұсынылатын бағалар сәйкесінше Қосылған құн салығы жарнасының төмендеу мөлшеріне қысқаруы тиіс.

    Осы жағдайларда шаруашылық жүргізуші  субъектілердің 1/4 бөлігі бағаны арзандатып және белсеңді түрде тауарларын нарыққа ұсынады. Тағы 25 пайызы бұны кейіндеп жүзеге асырады, ал қалған жартысы Қосылған құн салығы жарнасының төмендеуі есебінен табыстарын  қалыптастырып инвестициялық бағдарламаларын жүзеге асырды және еңбек ақының өсуін қамтамасыз етуге тырысады.

    Қазақ Республикасының тұрғындарының түпкі тұтыну көлемі жылына 1,5 трлн. теңгеге қызметтер мен тауарларды құрайды.

    Қосылған  құн салығының төмендеуі ресми  емес экономиканың бір бөлігі ресми экономикаға өтуге итермелеуші болу керек. Жаңа салықтың кодексте ресми экономиканың ұлғаюына жайлы жағдай жасайтын көптеген шаралар қолданған. Бұның бәрі құрылыс, транзит қызметтері, аграрлы тауарларды өңдеу, туризм сфераларына қатысты.

    Қосылған  құн салығы жарнасының төмендеуі  нәтижесінде экономика жағымды  эффектіні сезінуі тиіс, неғұрлым ол тез жүзеге асса, сағұрлым жақсы болады. Осы кезеңде белгілі бір уақыт аралығында, мүмкін ол 2 айдан 5 айға дейін, мемлекеттік бюджетке қосылған құн салығы бойынша түсімдердің қысқаруы күтілуде, себебі осы уақытқа дейін тауарлы-материалдарды ресурстар 12 пайыздық ставка бойынша сатып алынған.

          Қосылған құн салығын  төлеушілері 1 шілдеге дейінгі уақытында  барлық тауар-материалды қорларын, негізгі  құралдарын және материалдық емес активтерін тіркеу тиіс. Осы күні теріс сальдосы бар салықтөлеушілері де, осы қалдықтарды  өндіру немесе өткізу барысында бюджетке төленуге тиісті Қосылған құн салығын төмендетіп аударады. Әлеуметтік шығындар бойынша бюджеттен қаржыландыру жоспарлы және бір қалыпты болғандықтан бюджетке қосылған құн салығының түсуінің бірқалыптылығы маңызды.

          Бүгінгі күні қосылған құн салығы бюджеттен қайтарылуы негізгі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл жұмыс негізгі үш бағытта атқарылады:

• нормативті - құқықтың базалық жетілдірілуі;
• сәйкес категорияны қарастырудың сот тәжірибесіне талдау;
• салықтың әкімшіліктендірудің эффектілігін көтеру.

    Нольдік ставка бойынша айналымдардан қосылған құн салығын қайтару мәселелерінің анықтаушы қозғаушысы – жалған жадылған шот-фактуралар олардың арқасында мемлекеттік бюджеттен ешбір кедергісіз қосылған құн салығының сомасын қайтарып алады.

    Бұл шот-фактуралар бойынша қосылған құн салығы еш уақытта төленбейді, бірақта салықтық ұйымдар қосылған құн салығын қайтаруға тиіс.

    Сонымен қатар егер жабдықтаушы салық  ұйымында тіркелмеген болса, онда тексерушілер заңды түрде қосылған құн салығын, сатып алушының есебінен алып тастайтын, бұл жағдайда салықтөлеушілер даудама шығаратын. Сот ұйымдары бұндай істерді қарастырғанда басымдылықты салықтөлеушіге қарататын.

    Бұл жағдайларда нормативтік-құқықтың бағаны өзгертіп жетілдіру қажет және нольдік жарна бойынша қосылған құн салығын төлеуіне бақылауды күшейту керек.

    Егер  Қазақстан Республиксында қосылған құн салығын төлеуші ретінде тіркелмеген жабдықтаушылардан тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) сатып алу барысында Қосылған құн салығы есепке жатқызылған жағдайлар айқындалса, онда бұндай сомалар есептен шығарылуға және сатып алу бағасының өсуіне жатқызылады.

    Жалған  шот-фактуралар тек қана Қосылған құн салығын дұрыс есептеуге ғана емес, сонымен қатар заңды тұлғалардың табыс салығын азайтуға әкеледі.

    Бұл норма салық органдарына, салық  төлеушінің тәртіпті бұзғаны бекітілсе, экспортерға Қосылған құн салығының сомасын бюджеттен қайтармауға құқық береді; Сол уақытта, проблеманы толық шешпейді, себебі, көрсетілген қосылған құн салығының сомалары, алдағы төленетін Қосылған құн салығының сомалар шожына жатқызылады.