Қаржылық жағдай

     1. Қазіргі және болуы ықтимал инвесторлар.

     2. Қазіргі және болуы ықтимал  кредиторлар.

     3. Сатып алушылар.

     Жанама  қаржылық мүдесі бар пайдаланушылар категориясына жататындар:

     1. Салық органдары.

     2. Реттеуші органдар.

     3. Статистикалық органдар.

     4. Аудиторлар , кеңесшілер , тұтынушылар  тобы және т.б.

     Заңды тұлға болып табылатын кәсіпорын мекеме филиалдардың, өкілдіктердің, бөлімдердің және дербес балансқа бөлінген басқа да құрылымдық бөлімшелердің өндірісі мен шаруашылығындағы мүліктерді қоас алғанда,  мүлік пен олардың қалыптасу көздерінің құрамын көрсететін қаржылық есеп беруді жасайды. Қаржылық есеп беру Қазақстан Республикасы  Қаржы  министрлігінде әзірленетін және бекітілетін типтік нысандар бойынша жасалад. Атап айтқанда, шаруашылық субъектілері  қаржылық есеп беру құрамында мыналарды: кәсіпорын балансын, кәсіпорның қаржы – шаруашылық  қызметінің нәтижелері туралы  есеп беруді, ақша қаражаттарның  қозғалысы туралы есеп беруді тапсыруға міндетті. Шаруашылық  субъектілерінің батырмасы бойынша немесе әріптестермен келісім бойынша қаржылық есеп беру басқа да есептік деректермен және түсіндірме жазулармен толықтырылуы мүмкін.

     Барлық  кәсіпорындар, мекемелер үшін есеп беру жылы болып 1 қаңтардан 31 желтоқсанды қоса алғанға дейінгі мерзім саналады. Жаңадан құрылған кәсіпорындар, мекемелер үшін есеп беру жылы болып олар заңды тұлға құқын алған күннен бастап 31 желтоқсанды қоса алғанға дейінгі кезең, ал 1 қазаннан кейін құрылған кәсіпорындар  үшін келесі жылдың 31 желтоқсанын қоса алғандағы    мерзім саналады.

       Қаржылық есеп беруді толтыруға қойылатын талаптар: көрсеткіштердің қарапайымдылығы мен түсініктілігі, деректердің шынайылығы; жинақтамалы және талдамалы есеп деректерінің сәйкестігі, есептік көрсеткіштердің жоспарлы көрсеткіштермен  салыстырмалылығы, есепті көрсеткіштердің өткен жылдың осындай мерзімдегі есепті көрсеткіштермен  салстырмалылығы. 

       Қаржылық есеп берудің жасалу  дұрыстығына кәсіпорынны /мекеменің/  басшысы және бас бухгалтер, сондай – ақ жоспар жасау қызметінің басшысы жауап береді. Қаржылық есеп беру қаржылық есептеменің бір бөлігі болып табылады және бухгалтерлік есептің стандарттарымен анықталады. Қаржылық есептемеге түсіндірме жазу, қосымша кестелер және осы есеп беруге негізделген немесе олардан алынған ақпараттар енеді және онымен бірге оқылатын болады.

     1. Түсініктілік - қаржылық есеп беруге  ұсынған ақпарат пайдаланушыға  түсінікті болуға тиіс.

     2. Орындылық - пайдалануға өткен, қазіргі және болашақ оқиғаларды бағалауға, растауға немесе түзетуге көмектесіп, экономикалық шешімдерге ықпал ету.

     3. Сенімділік – ақпараттарда елеулі  қателер мен бұрмалаушылықтар  жоқ екендігіне шынайы сенім  білдіру.

     4. Шынайы көрсету – сенімділікті  қамтамасыз ету жағдайы, қаржылық  жағдайы, операция нәтижелері, ақшалай қаржылардың қозғалысы және тағы басқа операцияларды шынайы көрсетуі тиіс.

     5. Мәннің формадан артықшылығы  – операциялар мен басқа оқиғаларды  шынайы көрсету тек заңды формада  ғана емес, экономикалық заңдылығына  сәйкес есептеп ұсынуы қажет.

     6. Бейтараптық - қаржылық есеп берудегі  ақпараттың сенімділігін қамтамасыз  ету, яғни күні бұрын теріс  түсініктеме болмауы керек.

     7. Байқампаздық - активтер мен кірістер, кемітілмей, міндеттемелер мен шығыстар  әдейі арттырылмауы үшін талап  етілетін есептеулерге сақтық деңгейін ұстау.

     8. Толықтылық - сенімділікті қамтамасыз  ету мақсатында қаржылық есептердегі  ақпарат толық болуы қажет. 

     9. Уақыттылық - ақпарат ұсынуда ақталуға  келмейтін тежеу болған жағдайда  өзінің орындалғандығын жоғалтуы  мүмкін.

     10. Пайда мен шығын арасындағы  баланс – ақпараттан алынатын  пайда, оны алуға кететін шығыннан  артып түспеуі тиіс.

     11. Сапалық сипаттаулар арасындағы  баланс - қаржылық есеп беру тепе  – теңдік немесе салалық сипаттары  арасында байланыс болу қажет.  Қаржлық есепті жасаушылар кәсіби пайымдау мен әртүрлі жағдайларды садыстырмалы маңыздлығын анықтайды.

     12. Сенімді және әділ көрсету  – бухгалтерлік есептің сәйкес  стандарттарын қолдану.Сенімді және  әділ қаржылық есеп беру барысында  ешқандай алаламай, қамтамасыз етуі қажет.

     Қаржы шаруашлық қызметтің нәтижелері туралы есеп беру №1 ҚЕХС «Қаржылық  есептілікті дайындау және ұсыну» стандартында ашылып көрсетіледі. Бұл стандарт бағалау әдісі, есеп саясаты өзгерген кезде және елеулі қателіктер анықталғанда және түзетілгенде қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп беру мен олардың қаржы есептемелеріндегі баптардың сыныптамасын белгілейді:

     - негізгі қызметтен (өнімдерді,  жұмыстарды, қызметтерді сатудан) алынған табыс;

     - сатылған өнімнің, жұмыстың , қызметтің өзіндік құны;

     - жалпы кіріс;

     - кезең шығындары. Оған енетіндер: жалпы және әкімшілік шығындары,  проценттерді төлеу шығындары, сату жөніндегі шығындар;

     - негізгі қызметтен алынған кіріс немесе зиян;

     - салық салуға дейінгі әдеттегі қызметтен алынған кіріс немесе зиян;

     - табыс салығы;

     - салық салудан кейінгі әдеттегі  қызметтен алынған кіріс немесе  зиян – төтенше жағдайлардан алынған кіріс немесе зиян;

     - таза кіріс немесе зиян. 

     Стандарт  төтенше жағдай деп аталып жүргендерге  түсінік береді . Бұл кәсіпорынның әдеттегі қызметінен ерекшеленетін оқиға немесе операция .

     Яғни, олар жиі қайталанбайды немесе тұрақты  болып отырмайды.Төтенше жағдайда кірістің немесе зиянның мәні мен  сомасын түсіндірме жазуларды бөлек  ашып көрсету керек .

     Стандарт  сондай – ақ тоқтатылған операцияға анықтама береді . Бұны тоқтатылған операциялар бойынша кәсіпорын филиалының сатылуымен немесе таратылуымен түсіндіруге болады .

     Түсіндірме  жазуда мыналар ашылуға тиіс : тоқтатылған  операцияның мәні, тоқтатылған операцияның  сомасы мен географиялық ауданы, операцияның нақты тоқтатылған күні, операцияны тоқтатудың әдісі (сату немесе тарату және олардың себебі), тоқтатылған операциядан алынған кіріс немесе зиян , өнімдерді сатудан немесе есепті кезеңдегі кәсіпорнның әдеттегі қызметінен алнған кіріс немесе зиян.

     Стандарт  бақылауды өзгертудің әдістерін  және олардың кіріске немесе зиянға әсерін қарастырады. Есептік бағалаудағы өзгерістердің нәтижесі  таза кірісті немесе зиянд анқтаған кезде мыналарға қосылады:

     - есепті кезеңге, егер өзгеріс осы кезеңге ғана әсер етсе;

     - өзгеріс болған есепті кезеңге және келесі есепті кезеңге, егер өзгеріс оларға да әсер етсе.

     Кірістер  мен зиянға әсер ететін есептік бағалаудағы  өзгерістердің        мәні мен көлемі де түсіндірме жазуларда  көрсетілуге тиіс. Сонымен қоса стандартта елеулі қателіктер мен олардың шаруашылық қызметіне әсері қарастыпылады. Елеулі қателік дегеніміз есепті кезеңде анықталған, маңыздылығы соншалық, тіпті бұрыңғы жылдардың қаржылық есептемелері жарамсыз деп санауға әкеп соқтыратын бұрынғы жылдардың қателіктері.

       Есептік кезеңдегі түгендеу санын, оның жүргізілетін күнін, оның әрбіреуін тексеретін мүлік тізбесін субъект белгілейді. Субъект түгендеуді жүргізу міндетті мына жағдайларда қалып қалады:

     -  жылдық бухгалтерлік есеп беруді  жасау алдында, алайда есептік жылдың қараша айынан бұрын бастамауы керек;

     -  субъект мүлікті жалға , сатуға , сатып алуға, сондай – ақ шаруашылық жүргізуші субъектінің қайта құрылуына тапсырғанда;

     -  материалды – жауапты тұлға  ауысқанда (істі қабылдау –  тапсыру күні);

     -  талан – тараж және қаскүнемдік фактілерін белгілегенде сондай – ақ құндылықтар бүлдірілгенде – мұндай фактілерде дереу түгендеу;         

     - төтенше жағдайдан болатын өрт  немесе стихиялық (дүлей) апат  кезінде, бұл апаттар басылғаннан  кейін түгендеуді дереу қолға алу;

     - тарату (бөліністік) балансы жасалмастан  бұрын субъектіні таратуда (қайта ұйымдастыруда);

     - негізгі құралдарды және тауарлы  – материалдық қорларын қайта  бағалауда – субъектінің есептік саясатымен белгіленген мерзімде және Қазақстан Республикасы заңында қарастырылған басқа  жағдайлар.

     Аяқталмаған құрылыстарды түгендеу барысында оның бар – жоқтығын және заттай көлемі тексеріледі , сонымен бірге оның құрамына құрал – сайман, құрастырылмай  есептен шығарылған монтаж кіретінін  немесе кірмейтінін анықтау; құрылыс – монтаж жұмыстарының құрамында – жоспарсыз жұмыстың бар – жоғы анықталуы керек; тоқтатылған және уақытша тоқтатылған құрылыс объектілерінің жағдайын анықтайды.

     Аяқталмаған күрделі жөндеулерді түгендеу нақты  өндірістің заттай жұмысын , оның көлемін және құнын белгілеуді білдіреді.

     Кассадағы ақша қаражатын кассадағы қолда  бар ақшаны белгілеу жолымен және қатаң есеп берумен банктерді  полистік ( сақтандыру куәлігі ) қайта  есептеумен түгендейді.Түгендеу нәтижесін  жеке “Қолда бар ақшаны түгендеу актісімен” рәсімдейді.

     Кассадан  түгендеу шаруашылық жүргізуші субъектінің басшылығымен әзірленген және бекітілген кассалық операцияларды жүргізу Ережесіне сәйкес жүзеге асырылады . Кассаны түгендеу, қатаң есеп берумен құжаттар және бланкілерді (әуе – және теміржол билеттері , жанар – жағай май ( бензин ) талондарын және т.б. ) түгендеу әдетте бас бухгалтер мен кассирдің қатысуымен кенеттен болады . Түгендеу кезінде қолда бар ақша полистік қайта есептеліп, кассада сақтаулы басқа да құндылықтар тексеріледі. Түгендеу басталғанша ( бірнеше касса ) оларға сүргі салынады, яғни мөрленеді. Кассир түгендеу сәтінде кассалық есеп беруді жасау керек және кассалық кітапша бойынша ақша қаражатының қалдығын шығаруы керек . Кассирден барлық кіріс және шығыс құжаттары есеп беруге кірді және кассада кірістелінбеген , есептен шығарылмаған сомма қалған жоқ, деген қолхат алынады. Ақша қайта есептелінгеннен кейін кассадағы ақша қаражатын түгендеу актісі жасалады. Түгендеу нәтижесі кассалық кітапша бойынша бухгалтерлік есеп деректерімен салыстырылады. Актіге анықталған жолсыздықтар туралы кассирдің түсініктемесі және түгендеу нәтижесі бойынша ары қарай шешім туралы субъект басшысының қарары жазылады.

    Қаржылық  есептің ұлттық стандартына сәйкес қаржылық есептілік – бұл ұйымдардың есепті кезеңдегі қаржы-шаруашылық қызметіне сипаттама беретін белгілі бір нысандарға топтастырылған көрсеткіштер жүйесі [7]. Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясының 2006 жылдың 12 қарашасындағы №2 Қаулысына сәйкес барлық ұйымдар меншік формасы мен қызмет түріне қарамастан қаржылық есептің халықаралық стандаттарына көше бастады.

    Кәсіпорынның  қаржылық есеп беруінде оның мүлік  және қаржы жағдайына сипаттама  беретін жиынтық деректер, сондай-ақ ұйымның шаруашылық қызметінің соңғы  нәтижелері көрсетіледі.

    Нарықтық қатынастардың күрделену тұсында кәсіпорынның шаруашылық қызметін қаржыландыруды шектеу барынша күшейе түседі. Соған байланысты шынайы және объективті қаржылық есеп берудің маңызы арта түседі, өйткені оның көрсеткіштеріне жасалған талдау шаруашылық субъектісінің шын мәніндегі мүліктік және қаржылық жағдайын анықтауға мүмкіндік береді.

    Кәсіпорынның  қаржылық жағдайы – қолда бар  ресурстардың орналасуын, пайдаланылуын, оның қаржылық тұрақтылығын, баланстың  өтімділігін көрсететін жүйесімен  сипатталатын кешенді түсінік. Демек, қаржылық есептілік – кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнын, салынған салымдардың құнын, меншікті және қарыз қаражаттарының мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді. Соның нәтижесінде ұйымның қаржылық есептілік көрсеткіштері арқылы тиімді басқару шешімдерін қабылдауға, кәсіпорынның нарықтағы іскерлік белсенділігін анықтауға маңызы өте зор.

    «ҚР-ның  бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заңына сәйкес ұйымның  қаржылық есептілігі мына элементтерден  тұарды:

    - бухгалтерлік баланс (1 үлгі);

    - пайда және зиян жөніндегі есеп (2 үлгі);

    - ақша қозғалысы туралы есеп; (3 үлгі)

    - меншікті капитал қозғалысы жөніндегі  есеп (4 үлгі);

    - түсініктеме хаттама.

    № 1 Қаржылық есептің халықаралық стандартына  сәйкес қаржылық есептілік ашық, жариялылық және жауапкершілік ұғымдарымен толықтырылады. Халықаралық қаржылық есеп стандарттарында жариялық ұғымы ақпараттарды жақсы қолдана білу мен бұларды ұсыну жөніндегі әдіснамалық процеске, сондай-ақ ақпараттарды дер кезінде жариялау мен тарату арқылы болжау стратегиясы жөнінде шешім қабылдау үшін қажет деп танылған. Болжау стратегиясы өткен уақытта мәліметтер мен ақпараттарға  негізделген. Өткен уакытта нақтылы орын алған ақпараттарға сай алдағы кезеңдер үшін стратегиялық болжау жасалынатындығын білген жөн. Жасалынған стратегиялық болжау жөніндегі ақпараттар, пайдаланушыларға қажетті уақытта және дер кезінде ұсынылатындығын да түсіну керек. Егер акпараттар қажеті  уакытта және дер кезінде пайдаланушыларға ары карай және  алдағы кезеңдер үшін шешім қабылдау мақсатында берілмесе, онда  ақпараттар мағынасыз болады.