Экономика природопользования

Қоғамның өмір сүру, даму ортасын сақтау тек қана табиғатты қорғау, қалпына келтіру, молайту, яғни экологиялық шаруашылықпен ғана байланысты емес, ол өндіріс салаларындағы табиғатты қорғау, оның байлығын тиімді пайдалану шараларымен де тікелей байланысты.

Экологиялық шаруашылықтың пайда болуы табиғатты қорғау міндеттерінің қажеттігінен туды. Сондықтан, экологиялық шаруашылық табиғатты қорғауға, оның байлығын жаңғыртуға (молайтуға) бағытталған мақсатты еңбек.

Табиғатты қорғау, табиғат байлығын тиімді пайдалану процестері бір-бірімен тығыз байланысты, оларды ешқашан бөлек қарауға болмайды. Табиғатты қорғау, қалпына келтіру, жаңғырту табиғат байлығын пайдаланудың ең алғашқы, бастапқы кезеңі. Оның басқа кезеңдері - табиғат байлығын игеру және үқсату. Соңғылары өндірістік салаларға жатады.

Түптеп келгенде, табиғатты қорғау, оның байлығын тиімді пайдалану қоғамның қажетін өтеуге бағытталған бір процесс болып табылады. Сондықтан "табиғатты пайдалану","табиғат байлығын пайдалану" сөзін қолданғанда оған табиғатты қорғау және табиғат байлығын тиімді пайдалану мәнін береміз.

Қоғамдық еңбек тұрғысынан қарағанда бір жағынан табиғат байлығын игеру, үқсату шаруашылықтың екі тарауына - экологиялық және өндірістік шаруашылыққа бөлінген. Бүлай бөлу шаруашылықты үйымдастыруға, басқаруға, жоспарлауға, экономикалық тиімділігін анықтауға, т.б. мақсатқа қажет болады. Бірақ бүл процестің екі жағы өзара тығыз байланыста болғандықтан өндірісті экология түрғысынан, ал экологиялық шаруашылықты ендірістік-әлеуметтік тұрғыдан қарастыру керек.

1 - кесте

Экология  мен экономика өзара байланысты

Табиғатты қорғау шаруашылығының мақсаты экология-экономикалық жүйееді қалыптастырып дамыту. Ғылыми түрғыдан экология-экономикалық жүйе деп - табиғат пен экономиканың дамуын айтамыз, яғни қоғамдық өндірістің табиғи қүбылыстарға сәйкес дамуын айтамыз.

Осыған сәйкес экология-экономикалық қатынас - адамдардың табиғат пайдалану процестерінде табиғат байлығын қорғау, игеру және үқсату жөніндегі бір-бірімен қарым-қатынасы. Ол екі жақты болады: әлеуметтік және ұйымдастырушылық. Әлеуметтік қатынас негізіне меншік табиғат байлығын иеленушілік жатады. Ал үйымдастырушылық негізіне өндіргіш күштердің даму дәрежесі және өндірістік қатынас жүйесі жатады. Қатынастың әлеуметтік жағы қоғамның экономикалық заңдарын қолдану арқылы табиғат байлығын пайдаланудың қоғамдық үйымдасуын қа-лыптастырады, ал үйымдастырушылық жағы өндіріс кезінде түрақты болып түратын экологиялық мәселелерді шешіп отырады.

№3. Табиғи ресурстардың түрлері мен пайдалану сипаты бойынша классификациясы. Табиғи ресурстарды зерттеудің географиялық – экономикалық жолдары.

Табиғи ортаны қорғау, табиғат байлықтарын тиімді пайдалану табиғаттың және қоғамның даму заңдылықтарына сүйеніп жүргізіледі. Заңдылықтардың үйлесімділігі және жүргізілген шаралардың осы заңды-лықтарға сәйкес болуы басты міндет. Табиғат байлығын пайдалану және табиғи ортаны қорғау жуйесінде негізгі екі заңдылық тобын атауға болады. Бірінші, жалпы заңдылық - табиғат пен қоғамның қатынасындағы ең негізгі тұрақты байланыстар заңдылығы, Екінші, өндіріс қатынасымен шектелген арнайы заңдылықтар.

Осы заңдылықтар бойынша табиғат пайдалану мына төмендегі принциптер иегізінде жүргізілуі керек:

1. Басымдылық принципі. Табиғат заңдылығының қоғам заңдылығынан үстемдігі. Табиғат және қоғам жүйесінде табиғат заңдылығы қатаң ескеріліп, сақталып отыруы керек. Табиғат - қоғам бірлестігі табиғат заңдылығымен берілген, олар өзара тығыз байланысты. Осы байланыс бұзылмау ушін адамзат өзінің  табиғатпен   қатынасын  табиғат  заңдарына сүйене отырып жүргізуі керек. Табиғатқа ықпал жасау сол табиғат заңдылығының негізінде болуы керек. Бұл принципті сақтамау қоғамның дамуын тежеуге әкеп соғады.

2. Табиғат пайдалануды әлеуметтік қажетке бағыттау - табиғатты адам игілігіне айналдыру болып табылады. Табиғат байлығын пайдалануда қоғам мүддесі жеке салалардағы өндірістік мүдделерден жоғары қойылуы керек.

3. Өндірісті экологиязациялау принципі. Өндірісті экологиязациялау - табиғат қорын түгесілмейтін, оған нұқсан келтірмейтін технология арқылы өндірісті үйымдастыру, экологиялық еңбектің өнімділігін арттыру.Өндірісті экологиязациялау мына бағыттарда жүргізіледі: экологиялық жүйелерді сақтау, қалпына келтіру; шикізат өндіруде озық технология қолдану; шикізат қорларын үнемді пайдалану; қалдықсыз және аз қалдықты технология қолдану; табиғат қорғау шараларын кеңіту; өндірісті экологиялық талаптарға сәйкес орналастыру; табиғи ортаны ластауды азайту, жою, т.б,

4. Табиғат байлықтарының қоғамдық пайдалылығын арттыру және ұлғаймалы қалпына келтіру. Табиғат байлығын пайдаланушы салаларда ұлғаймалы өндіріс мына төмендегі шарттар сақталғанда мүмкін болады:

• шикізат өндіру қарқыны материалдық өндіріс қарқынынан төмен болуы керек;

• шикізатты тиімді (өнімді) пайдалану арқасында өңдеуші салалардың өсу қарқыны өндіруші салалардың өсу қарқынынан артық болуы керек;

• қалдықсыз, аз қалдықты технология және табиғатты қорғау құрылымдарын қолдану қарқыны табиғатқа нұқсан келтіруші салалардың өсу қарқынынан басым болуы керек;

• табиғат байлығын қалпына келтіру шараларының дамуы табиғат байлығын өндіруші салалардың өсуінен кем болмауы керек;

• табиғатты қорғауға жұмсалатын қаржының әсу қарқыны барлық материалдық өндіріске жүмсалатын қаржының өсу қарқынынан артық бо-луы керек.

                            5. Табиғат байлығын пайдалануды ғылыми не-гізде жүргізу принципі.Табиғат байлығын пайдалану, әсіресе оның тиімділігін арттыру мүмкіндігі ғылыми жолға қойылғанда ғана мүмкін болады. Қазіргі кезде табиғат байлығын пайдалану аса күрделі процесс. Табиғат байлығын қорғау және тиімді пайдалану процестерінің табиғи ортаға әсерін, әсіресе ұзақ мерзімдік әсерін ғылыми негізде ғана болжауға және тиімді бағытта жургізуге болады.

6.   Оптималдық принцип. Табиғат байлығын пайдалану мумкіндіктері, варианттары сан алуан. Олардың ішіндегі ең тиімдісін оптималдық  принципін қолданып анықтауга болады.

          7. Аймақтык принцип. Табиғат байлығының аймақтық орналасуы,  ресурстың бір түрінің екінші турімен бір аймақта үйлесімді орналасуы, орналасу тиімділігі аймақтық принципті қолдануға мүмкіндік береді, Аймақтық принцип табиғат байлығын пайдаланудың, табиғи ортаны қорғаудың тиімділігін арттырудың басты негіздерінің бірі.

8. Кешенділік. Табиғат байлықтары адамзаттың сан алуан қажетгігін өтейді, оларды ұқсату, өндіру, өңдеу әдістері де сан қилы, Сондықтан кешенді пайдалануды талап етеді. Көптеген материалдық шикізат табиғатта таза түрінде кездеспейді, қоспа турінде болады. Сонымен қоса минералдық шикізатты өндіргенде, одан әлдеқайда мол мөлшерде тау жыныстары қазылады. Негізгі өнімдермен қатар жанама өнімдері, өндіріс қалдықтарын пайдалану кешенділік негізінде ғана жүзеге асады.

9. Нарыктың заңдарына сәйкес барлык табиғат байлықтарын пайдалану төлемді болуға тиіс. Төлемділік принципінің негізінде ғана табиғат байлығын пайдалану, табиғи ортаны қорғау тиімділігін арттыруға болады.

Сонымен, табиғат қорғау және оның байлықтарын тиімді пайдалану бір-бірімен тығыз байланысты кешенді мәселе және олардың жиынтығын табиғат пайдалану деп атаймыз. Табиғат пайдалану экономикасы ғылымның жеке саласы ретінде өзге ғылымдармен байланысты дамиды және көп мәселелерді қамтитын сипатта болады. Табиғат қорғау мен пайдалануды үйлестіру қажеттігі күмән тудырмайтын ақиқат. Былайша айтқанда, табиғат пайдалану міндетті түрде оны қорғаумен ұштастыруды талап етеді. Оның үстіне ол бүкіл әлемдік мәселе болып табылады. Сондықтан табиғат пайдалану экономикасы экология-экономикалық байланыстарды қоғамдық өндірістің, табиғат қорғау, оның байлығын ұлғаймалы молайтудың эко-номикалық тиімділігін арттыру үшін саналы түрде басқару деп қарастырамыз. Табиғат пайдалану түсінігі табиғат қорғауды қамти отырып көп мағынада қолданылады.

Табиғат пайдалануда жіберілген кемшіліктердің бірі - мәселнні жеке биологиялық, физикалық, механикалық, географиялық, қүқықтық, денсаулық сақтау, философиялық түрғыдан қарастыру. Мәселенің әлеуметтік-экономикалық жақтары нашарлау зерттелді. Жеке өндірістің салаларында да табиғат жүйесінің жеке заттары оларды өсіру, қорғау, пайдалану түр-ғысынан қарастырылып, кешенді зерттеуге көп көңіл бөлінбеді. Егер мәселе табиғатты пайдалану түрғысынан зерттелсе, табиғат қорғау назардан тыс қалдырылды және керісінше, табиғат қорғау шараларын қарастырғанда тиімді пайдалану мәселесі ойластырылмады.

Табиғат қорғау және пайдалану мәселелері табиғи кешендер бойынша, аймақ бойынша және жеке табиғат жүйелерін, ресурстарын пайдалану бойынша, жалпы кез - келген жағдайда кешенді қарастырылуы керек, В.И.Вернадскийдің айтуы бойынша биосфера біртұтас зерттелуі керек, өйткені жеке организмдердің дамуы бүкіл биосфераның эволюциялық да-муымен байланысты.

Табиғат пайдалану мәселелерін зерттеудің біртүтастығына жету өте күрделі. Сондықтан оған жеке мәселелерді іс-тәжірибелік тұрғыда зерттеу арқылы жетеміз. Сонымен қатар табиғат қорғау мен пайдаланудың жалпы мәселелерін қарастыру арқылы нақты мәселелердің шешімін табамыз. Жалпы заңдылықты білмей жеке мәселелер шешілмейді. Зерттеуде жал-пыдан - жекеге, абстракциядан - нақтыға, одан іс-тәжірибеге көшу әдісі қолданылады.

Табиғат пайдалану халықаралық мемлекеттік және аймақтық (жергілікті) мәселе. Сондықтан барлық деңгейде қарастырылады. Табиғат пайдалану дәрежесін бағалау әдістері барлық деңгейді қамтитын және ал-дын алу сипатында болуы керек. Өйткені табиғатқа әсерді, оның сипатын, зиянын алдын ала бағалау оны болдырмау шараларын ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Табиғат пайдаланудың мемлекеттік және жергілікті мәселелерін экономикалық механизмдерді жетілдіру арқылы шешуге болады. Бұл табиғат пайдалану экономикасының міндеті. Сонымен қатар табиғат пайдалану экономикасы табиғат қорғау заңдарына сүйенеді және заңдардың орындалуын үйымдастыру, бақылау, экономикалық ынталандыру тәсілдерін үйретеді.

№4. Табиғи ресурстарды пайдаланудың қазіргі күнгі тенденциясы. Республиканың табиғи – ресурстық потенциалы. Экология мәселелері.

Жер ең негізгі табиғат байлығы. Ол барлық тіршілік көзі және өмір сүру ортасы. Қазір адамдар өздеріне керек қоректік заттардың 88%-ін егістік жерлерден, 10%-ін ормандар мен жайылымдардан, 2%-ін теңіз бен мұхит суларынан алады. Жер қорын қорғау және тиімді пайдалану сондықтан да ең негізгі, ешқашан маңызын жоймайтын өзекті мәселе.

Қазақстан жер ауданы жөнінен әлемдегі тоғызыншы мемлекет. Оның жалпы жер ауданы 271,7 млн. га, оның ішінде ауыл шаруашылық жерлері 222,3 млн. га. Жерді пайдалану бағыттарына қарап: ауыл шаруашылық жерлері, елді мекендер орналасқан жерлер, өндіріс, қатынас, байланыс, қорғаныс, табиғат қорғау, денсаулық сақтау, демалыс, курорттар, қорықтар, тарихи және мәдени маңызы бар жерлер, орман қорының жерлері, су қорының жерлері, мемлекеттік қордағы жерлер болып бөлінеді.

Қазақстанның жер ауданы көп болғанымен, шаруашылыққа қолайлы жерлер көп емес, егістікке жарамды жер 34,9 млн. га, барлық жердің 12,8%-і ғана. Жер қорының өдәуір белігінің сапасы темен: 77 млн. га эрозияға ұшыраған; 75 млн. га сортаң жер; егістіктің басым бөлігі ылғалмен жеткілікті қамтамасыз етілмеген, 58%-тен астамы "қауіпті" (шөлейтті) аймақта орналасқан; жайылымның 69%-і шөл және шөлейтті аймақта, оның 60%-інің жемдік қоры нашарлаған, 22%-ін тікен және басқа мал жайылымына жарамсыз өсімдіктер басқан, 15%-і эрозияға ұшыраған.

Уақыт факторын ескеріп экономикалық бағалау 79 920 теңге болады. Сонымен, оптималдық схема таң-алған стратегияға байланысты: алғашқы жылдары көп пайдалану; біркелкі пайдалану; алғашында шек-теп, соңынан ұлғайтып пайдалану болуы мүмкін.

5.4. ҚАЗАҚСТАН СУ РЕСУРСТАРЫ

Еліміздің су қоры үлттық байлық болып табылады. Оны қорғау мемлекеттің және жалпы халықтың міндеті, Сондықтан, су қоры есепке алынып, саны, сапасы қадағаланып, су қорғау және тиімді пайдалану шаралары жоспарланып отырады. Қазіргі кезде барлык су қорының кадастрлары жасалған. Онда өзендегі судың бір жылдық (орташа) ағып өтетін мөлшері, көлдегі, мұздықтағы және жер астындағы судың жал­пы қоры, сапасы есепке алынған.

Республикамызда үлкенді-кішілі 2174 өзен бар. Жалпы өзендер мен бүлақтарды қоса есептегенде олардың саны 85 мыңға жетеді. Мүның ішінде Ертіс, Сырдария, Жайық, Есіл өзендерінің әрқайсысының үзындығы 1 мың км-ден асады. Барлық өзендерден жылына 102 млрд. текше м (м3) су ағып өтеді. Алайда ірі өзендердің көпшілігі Республикамыздың шекарасына жақын аймақтарда орналасқан да, бастауын басқа елдерден алады. Жеріміздің басым бөлігі өзен сулары тапшы шөлейтті аймақта. Орталық далалық өзендердің деңгейі қар суымен қалыптасады, олар ылғал аз жылдары таязданады немесе қүрғап қалады. Тау өзендері мұздықтардан басталады. Сондықтан су деңгейі жыл маусымына қарай және әр жылда едәуір өзгеріп отырады.

Қазақстанда жер асты суларының барланған қоры 45 млрд. текше метр. Одан жылына 750 млн. м3 су алынып пайдаланылады. Болашақта пайдалануға болатын су қоры шамамен 53 текше км деп есептеледі.

Көлдердегі түщы су қоры 57 текше км, ал ащы суды қоса есептегенде 190 куб. км. Арал, Каспий теңіздерінен басқа 48 мыңнан астам көл бар. Су бетінің (акватория) аумағы 45 мың шаршы км. Оның ішінде аумағы 1 км2 аспайтын шағын көлдер жалпы санының 94%-ті, ал аумағының 10%-і. Аумағы 100 км2-ден асатын көлдер 21 - жалпы ауданы 27 мың шаршы км. Республика территориясында көлдердің орналасуы да біркелкі емес.

Алтай, Сәуір, Жоңғар, Теріскей, Күңгей, Іле Алатауларында 2700-дей мәңгі мүздықтар бар. Олардың жалпы су қоры 95 текше км. Жылына олар 2 текше км су береді.